دراوە ئەلیکترۆنییەکان لە کوردستان: لەنێوان خەونی دەوڵەمەندبوونی خێرا و مەترسییەکانی قۆڵبڕیندا!

 

هەرێمی کوردستان، هاوشانی زۆربەی وڵاتانی جیهان، ڕووبەڕووی دیاردەیەکی نوێ و پڕ مشتومڕ بووەتەوە کە ئەویش بازاڕی گەرمی دراوە ئەلیکترۆنییەکانە، لەم بازاڕەدا خەونی دەوڵەمەندبوونی خێرا سەرنجی هەزاران هاوڵاتی ڕادەکێشێت، هاوکات مەترسییەکانی قۆڵبڕین و زیانی ماددی گەورەش وەک سێبەرێک بەدوای ئەم خەونەوەیەن، بەتایبەت لە سایەی بۆشایی یاسایی و کەمی هۆشیاریی گشتیی لەسەر ئەم بازاڕە، ئەم مەترسییانە گەورەتر دەبن.

چەمکی "دراوە ئەلیکترۆنییەکان" یان "کریپتۆکەرەنسی"، کە لەسەر بنەمای تەکنەلۆژیای "بلۆکچەین"ی زانستی "کریپتۆگرافی" (نهێنی نووسین)ی ئاڵۆز دامەزراون، وەک بەدیلێک یان تەواوکەرێک بۆ سیستەمی دارایی نەریتی سەریان هەڵداوە و لەلایەن کەسانێکەوە وەک شۆڕشێک لە جیهانی داراییدا دەبینرێن.

 

ئەم دراوانە، کە فۆرمێکی دیجیتاڵی پارەن و بەهۆی نهێنی نووسینەوە ساختەکردنیان یان دووبارە خەرجکردنەوەیان نزیکە لە ئەستەم، لەسەر تۆڕێکی لامەرکەزی کاردەکەن. ئەم لامەرکەزییەتە، واتە نەبوونی کۆنترۆڵی هیچ دەسەڵاتێکی ناوەندی وەک بانکە ناوەندییەکان یان حکومەتەکان، یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی سەرنجڕاکێشییان بۆ بەشێک لە بەکارهێنەران.

 

هاووڵاتیان دەتوانن لە ڕێگەی پلاتفۆرمە تایبەتەکانی ئاڵوگۆڕ  (Exchanges، یان جزدانی ئەلیکترۆنی (Wallets)تایبەتەوە کە خۆیان کۆنترۆڵی دەکەن، بیانکڕن، بیانفرۆشن، هەڵیانبگرن وەک وەبەرهێنانێکی درێژخایەن، یان بۆ کڕینی کاڵا و خزمەتگوزاری لەو شوێنانەی کە وردە وردە دەست دەکەن بە قبوڵکردنیان.

ماوەیەکە، گڕوتینێکی بەرچاو و زۆرجار بێ بنەما بۆ کڕین و فرۆشتن و وەبەرهێنان لەم دراوانەدا لە گشت شار و شارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی تر لە هەندێک شار و ناوچەدا دیاردەی مامەڵەکردنی بە دراوە ئەلکترۆنییەکان زەقتر بووەتەوە.

 

ئەم شەپۆلە لە ئارەزووی خەڵک، کە زۆرجار لەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و قسە و باسی ناو خەڵکەوە بڵاودەبێتەوە، لەگەڵ خۆیدا کۆمەڵێک کێشە و نیگەرانی قووڵی هێناوەتە ئاراوە کە چەندین هاووڵاتی لێرە و لەوێ بوونەتە قوربانی ئەم مامەڵەیە.

 چیرۆکی ئەو هاووڵاتیانەی کە تووشی زیانی ماددی گەورەبوون و دەنگۆی ئەو کەس و "کۆمپانیا" نافەرمی و بێ مۆڵەتانەی کە گوایە چالاکن لەم بوارەدا، ڕۆژانە لەسەر زاری خەڵکە و لە میدیاکاندا دەبیسترێن. ئەم لایەنە گوماناوییانە، زۆرجار سوودیان لە کەمی هۆشیاریی دارایی هاووڵاتیان، نەبوونی یاسایی ڕوون و کاریگەر، هیوا و ئاواتی خەڵک بۆ باشترکردنی گوزەرانیان وەرگرتووە، بۆ ئەوەی پارەیەکی زۆریان لێکۆبکەنەوە لەژێر ناوی وەبەرهێنانی پڕ قازانج و گەرەنتی کراو لە دراوە دیجیتالییەکاندا.

ئەم دۆخە کارەساتبارە بووەتەهۆی دروستبوونی مشتومڕێکی بەرفراوان و لە هەندێک حاڵەتدا گرژی و "ناکۆکی"ی توندی نێوان قوربانییان کە هەست بە غەدرێکی گەورە دەکەن و ئەو کەس و لایەنانەی کە تۆمەتبار دەکرێن بە فریودانیان، چونکە قوربانییەکان لەوپەڕی بێئومێدیدا هەوڵی وەرگرتنەوەی مافی زەوتکراوی خۆیان دەدەن.

 هەندێک لە قوربانییەکان، بوێری ئەوە دەکەن کە بێنە سەر شاشەکان، بە نیگەرانییەوە باسی ئەو جۆرە لە فریودان و مەترسییەکانی ئەو بوارە بکەن بە جۆرێک: "بە بەڵێنی قازانجێکی خەیاڵی و لە ماوەیەکی کورتدا، زۆربەی ئەو پارەیەی کە بە ساڵان کۆیانکردووەتەوە، دەیخەنە پڕۆژەی بەناو وەبەرهێنان لە کریپتۆدا. بەڵام دوای ماوەیەکی کەم، بۆیان دەردەکەوێت کە بەشێکی یەکجار زۆری وەهم و سەراب بووە و ئەوانەی پارەکانیان وەردەگرن، لە پڕێکادا دیار نامێنن. لە دوایدا سەدان کەس  کە نایانەوێت هەر دەربکەون بۆ داوای خۆیان هاواربکەن و نازانین ڕوو لە کوێ بکەین، چونکە هیچ لایەنێکی فەرمی نییە بۆ سکاڵا تۆمارکردن و گەڕاندنەوەی مافەکانیان ڕووی تێبکەن لە حاڵەتی ئاوادا، ئەمەش تووڕەیی و بێهیوایی ئەوان چەند قات دەکات.

شارەزایانی بواری ئابووری و یاسایی، کۆمەڵێک هۆکاری سەرەکی و هەنووکەی بۆ ئەم دۆخە پشێو و ئاڵۆزە دەستنیشان دەکەن کە بووەتە مایەی بارگرژی و مشتومڕێکی زۆر لەنێو کۆمەڵگادا.

یەکەم - نەبوونی چوارچێوەیەکی یاسایی و ڕێکخستنە؛ تا ئەم ساتە وەختە لە هەرێمی کوردستان، هیچ یاسا و ڕێنماییەکی تایبەت و ڕوون بۆ ڕێکخستنی مامەڵەکردن بە دراوە ئەلیکترۆنییەکان و چۆنیەتی کارکردنی پلاتفۆرم و کۆمپانیاکانی ئەم بوارە بوونی نییە. ئەم بۆشاییە یاساییە، ژینگەیەکی "ئاژاوەئاسا"ی دروستکردووە، کە تیایدا قۆڵبڕین و کاری نایاسایی ئاسانتر دەبێت.

دووەم - کەمی شارەزایی و هۆشیاریی گشتیی، بەتایبەت لە بواری دارایی و وەبەرهێناندا؛ ژمارەیەکی زۆر لە هاووڵاتیان، زۆرجار بەبێ ئەنجامدانی هیچ لێکۆڵینەوەیەکی بنەڕەتی و تەنها لەبەر وروژاندنیان بە بەڵێنی قازانجی خێرا و زۆر، سەرمایە و پاشەکەوتی ژیانیان دەخەنە ناو پڕۆژەگەلێکی گوماناوی و پڕ مەترسییەوە. ئەمەش ڕەنگە بگەڕێتەوە بۆ لاوازیی کولتووری ڕۆشنبیری دارایی لەلای تاکی کورد و ئاسان باوەڕکردن بە دەوڵەمەندبوونی خێرا کورد گۆتەنی " لە پڕێک ببیت بە کوڕێک".

سێیەم - چالاکیی فراوانی گرووپ و تۆڕەکانی قۆڵبڕین؛ هەندێک گرووپ و تاکەکەس، بە شێوەیەکی ڕێکخراو و بە پلان، کار بۆ فریودانی هاوڵاتیان دەکەن. ئەمانە زۆرجار شێوازە کلاسیکییەکانی فێڵکردن وەک "هەڕەمی" (Pyramid Scheme) کە تیایدا قازانج تەنها لەسەر بنەمای هێنانی ئەندامی نوێیە نەک چالاکییەکی ئابووری ڕاستەقینە یان "پۆنزی" (Ponzi Scheme) کە تیایدا پارەی وەبەرهێنەری کۆن لەڕێگەی پارەی وەبەرهێنەری نوێوە دەدرێت تا سیستمەکە دەڕووخێت بەکاردەهێنن، بەڵام ئەمجارە بە بەرگێکی نوێ و لەژێر ناوی وەبەرهێنان لە کریپتۆدا. چوارەم، ناجێگیریی زاتیی بەهای خودی دراوە ئەلیکترۆنییەکان؛ سروشتی پڕهەڵبەز و دابەزی توندی بەهای زۆربەی ئەم دراوانە، کە لە ماوەیەکی کورتدا دەکرێت چەندین جار بەرز و نزم ببنەوە، خۆی لە خۆیدا ڕیسکێکی یەکجار گەورەیە تەنانەت بۆ وەبەرهێنەری شارەزاش، جا چ بگات بە هاوڵاتییەکی ئاسایی کە زانیاری پێویستی لەسەر میکانیزمەکانی بازاڕ نییە. ئەم هەڵبەز و دابەزە هەندێکجار لەلایەن قۆڵبڕەکانەوە بەکاردەهێنرێت بۆ فریودانی زیاتری خەڵک، بۆ نموونە:- بە بیانووی ئەوەی کە دابەزینی نرخ کاتییە و دەرفەتێکی باشە بۆ کڕینی زیاتر.

دەرهاویشتە نەرێنییەکانی ئەم دیاردەیە تەنها لە چوارچێوەی زیانی ئابووری و داراییدا قەتیس نابن، بەڵکو بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەریی نەرێنی قووڵ لەسەر پەیکەری کۆمەڵایەتیش جێدەهێڵن.

یەکێک لە مەترسیدارترین دەرئەنجامەکان، لەدەستدانی متمانەیە؛ نەک تەنها متمانە لەنێوان تاکەکانی کۆمەڵگا و کەمبوونەوەی گیانی هاوکاری، بەڵکو لەدەستدانی متمانە بە دەرفەتە نوێیە تەکنەلۆژییەکانیش ئەگەر بە شێوەیەکی دروست مامەڵەیان لەگەڵدا نەکرێت و ڕێگری لە خراپ بەکارهێنانیان نەکرێت. هەروەها، زیادبوونی کێشە و ئاڵۆزییە خێزانییەکان یەکێکی ترە لە دەرهاویشتە خەمناکەکان؛ لەدەستدانی سەرمایە و پاشەکەوتی ژیان، کە زۆرجار تاکە پشتیوانی مادی خێزانێکە، دەبێتە هۆی دروستبوونی ناکۆکی توند، هەڵوەشانەوەی خێزان، و بڵاوبوونەوەی نائومێدی. لە هەندێک حاڵەتیشدا، بەتایبەت کاتێک ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتیان تووشی زیان دەبن و هەست بە بێدەسەڵاتی دەکەن، ئەگەری تێکچوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و سەرهەڵدانی تووندوتیژی و ناڕەزایەتی جەماوەریش لە ئارادایە، وەک لە هەندێک ڕووداوی ناوە ناوە لە شار و ناوچە جیاوازەکاندا بەدی کراوە.

بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم شەپۆلە مەترسیدارە و کەمکردنەوەی زیانە چاوەڕوانکراو، زۆر پێویستە کۆمەڵێک هەنگاوی کرداری و فرەلایەن بەپەلە بگیرێنەبەر.

یەکەم- هۆشیارکردنەوەی بەرفراوان و بەردەوامی هاوڵاتیان؛ پێویستە دەزگاکانی ڕاگەیاندنی بینراو و بیستراو و نووسراو، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی، و لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەت، لە ڕێگەی هەڵمەتی هۆشیارکردنەوەی چڕ و پڕەوە، زانیاریی ورد و دروست لەسەر سروشتی دراوە ئەلیکترۆنییەکان، چۆنیەتی کارکردنی بازاڕەکانیان، مەترسییە شاراوە و ئاشکراکانی، و شێوازەکانی ناسینەوەی پڕۆژە وەهمی و ساختەکان بگەیەننە هاووڵاتیان. دەبێت بە زمانێکی سادە و تێگەیشتوو بۆ خەڵک ڕوون بکرێتەوە کە ئەم بازاڕە پڕە لە هەڵبەز و دابەز و لە کاتی نەبوونی شارەزایی و هۆشیاری پێویستدا، ئەگەری تووشبوون بە زیانی گەورە و کاریگەر زۆرە. دەتوانرێت ئەم هەڵمەتانە ناوەندەکانی خوێندن، مزگەوت و شوێنە ئایینییەکان، و ناوەندە کۆمەڵایەتییەکانیش بگرێتەوە.

دووەم - دانانی چوارچێوەیەکی یاسایی تۆکمە و گونجاو؛ ئەرکی سەرشانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و پەرلەمانی کوردستانە کە بەپەلە و بە ڕاوێژ لەگەڵ شارەزایانی بوارەکە، کار بۆ دەرکردنی یاسایەکی مۆدێرن و گشتگیر بکەن کە ئەم بوارە نوێیە ڕێکبخات. ئەم یاسایە دەبێت مافی وەبەرهێنەرانی ڕاستەقینە بپارێزێت، پێناسەی تاوانەکانی پەیوەست بە قۆڵبڕین و ساختەکاری لەم بوارەدا بکات، سزای قورسی بۆ ئەنجامدەرانی دیاری بکات، میکانیزمی سکاڵا و بەدواداچوون بۆ قوربانیان دابین بکات، هاوکات دەبێت ئەوەندەش نەرم و نیان بێت کە ڕێگر نەبێت لە گەشەی تەکنەلۆژیای دارایی ڕاستەقینە.

سێیەم - دامەزراندنی یان ڕاسپاردنی دەزگایەکی چاودێری دارایی تایبەتمەند؛ پێویستە دامەزراوەیەک، جا نوێ بێت یان یەکێک لە دامەزراوە هەبووەکان، ئەرکی چاودێریکردنی وردی ئەم جۆرە مامەڵانە و ئەو کۆمپانیا و پلاتفۆرمانەی کە لەم بوارەدا کاردەکەن، لە ئەستۆ بگرێت. ئەم دەزگایە دەبێت دەسەڵاتی پێدانی مۆڵەت، چاودێریکردن، لێپێچینەوە، و سەپاندنی سزای هەبێت. چوارەم، هاندانی بەرپرسیارێتی و لێکۆڵینەوەی تاکەکەسی؛ هاوڵاتیان خۆشیان بەرپرسیارێتییەکی گەورەیان لە ئەستۆیە. پێویستە پێش ئەوەی هەر بڕە پارەیەک بخەنە هەر جۆرە وەبەرهێنانێکەوە، بەتایبەت لە بوارێکی نوێ و پڕ مەترسی وەک کریپتۆدا، لێکۆڵینەوەی ورد و سەربەخۆ بکەن، لە چەندین سەرچاوەی باوەڕپێکراو زانیاری وەربگرن، و تەنها پشت بە قسەی سەر زاری خەڵک، ریکلامی سەر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، یان بەڵێنی قازانجی خەیاڵی نەبەستن. دەبێت هەمیشە ئەو پرسیارە لە خۆیان بکەن: "ئەگەر ئەم دەرفەتە ئەوەندە باشە، بۆچی پێویستی بەوەیە بەو شێوەیە بانگەشەی بۆ بکرێت؟".

لە کۆتایی دا - جیهانی دراوە ئەلیکترۆنییەکان، دیاردەیەکی نوێی، ئاڵۆز و فرەڕەهەندە کە لە یەک کاتدا هەم دەرفەتی گەورە و هەمیش مەترسی گەورەی تێدایە.

ئەم تەکنەلۆژیایە لەنێوان هیوا و خەونی دەوڵەمەندبوونی خێرا و پەرەپێدانی سیستەمێکی دارایی نوێ و لامەرکەزی لەلایەک، مەترسییە هەڕەشەئامێزەکانی قۆڵبڕین، زیانی ماددی وێرانکەر، ناجێگیریی ئابووری و کۆمەڵایەتی لەلایەکی تردا، وەک پەلێکی گەرم لەنێو دەستی کۆمەڵگاکاندا دەخولێتەوە. بۆیە، هۆشیاری تاکەکەسی، ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی ورد و بێلایەن پێش هەر هەنگاوێک و تێگەیشتنێکی واقیعیانە لە سرووشت و ڕیسکە زۆرەکانی ئەم بازاڕە، مەرجی سەرەکی و بنەڕەتین بۆ هەر کەسێک کە بیر لەوە دەکاتەوە مامەڵە بەم جۆرە دراوانەوە بکات یان سەرمایەی تێدا بخاتەگەڕ. ئەو دۆخە نیگەرانکارەی کە لە ئەنجامی کڕین و فرۆشتنی دراوە ئەلیکترۆنییەکانەوە لە کوردستان دروست بووە، بەتایبەت ئەو گرژی و ئاڵۆزیانەی ناوە ناوە لێرە و لەوێ لە شارە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستان سەرهەڵدەدەن و دەبنە هەواڵی میدیاکان، ئاماژەیەکی زۆر ڕوون و بێ پێچ و پەنان بۆ ئەو پێویستییە هەنووکەییەی کە دەبێت مامەڵەیەکی ژیرانە، یاسایی، و بەرپرسانە لەگەڵ ئەم تەکنەلۆژیا نوێیە و دەرهاویشتەکانیدا بکرێت.

 لە کاتێکدا کە نابێت چاو لەو دەرفەتە ئەرێنیانە بپۆشرێت کە لەوانەیە لە بواری داهێنانی دارایی و گەشەپێدانی ئابووریدا لەگەڵ خۆیدا بیهێنێت، بە هیچ شێوەیەک نابێت مەترسییە گەورە و زۆرجار وێرانکەرەکانی فەرامۆش بکرێن یان بە کەم سەیر بکرێن. دۆزینەوەی هاوسەنگییەک لەنێوان سوود وەرگرتنی ژیرانە لە داهێنانە تەکنەلۆژییە نوێیەکان و پاراستنی سەروەت و سامانی هاووڵاتیان و سەقامگیری کۆمەڵایەتی لە فێڵ و ساختەکاری و قۆڵبڕین، ئەرکێکی هەنووکەیی، ئەخلاقی و نیشتمانیی گرنگی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکانە، لە حکومەت و پەرلەمانەوە تا دەگاتە ڕاگەیاندن، کۆمەڵگەی مەدەنی، و تاک بە تاکی کۆمەڵگا. هەروەها سوود وەرگرتن لە ئەزموونی وڵاتانی دیکە، چ ئەوانەی کە توانیویانە ئەم بوارە بە سەرکەوتوویی ڕێکبخەن و چ ئەوانەی کە تووشی کێشەی هاوشێوە بوون، دەتوانێت یارمەتیدەرێکی باش بێت لەم ڕووەوە.