ڕۆژی جیهانی دەرووندروستی: دروشمی جیهانی و قەیرانە نێوخۆییەکان مەترسی لەسەر سەقامگیری دەروونیمان دروست دەکەن

لە ساڵی 1992 ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی 10ـی ئۆکتۆبەری هەموو ساڵێکی وەک ڕۆژی جیهانی تەندروستی دەروونی دەستنیشان کرد، بە ئامانجی هۆشیارکردنەوەی خەڵک لە گرنگی تەندروستی دەروونی و پێشخستنی هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بۆ باشترکردنی کوالێتی ژیانی تاک و کۆمەڵگا. ئەم ڕۆژە دەرفەتێکە بۆ تیشک خستنە سەر پەرەسەندنی ئاستەنگەکانی دەرووندروستی لە جیهانی هاوچەرخدا و داوای تێکەڵکردنی چاودێری دەروونی و بابەتی پەیوەست بە پرسی دروستی دەروونی بە سیاسەتە گشتییەکان و خزمەتگوزارییە تەندروستییە کۆمەڵایەتییەکان.

لە نێوان دروشمی جیهانی و واقیعە نێوخۆییەکان

ساڵانە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی هەڵمەتی هۆشیارکردنەوە لەژێر تەوەری جۆراوجۆردا دەستپێدەکات، کە دوایینیان لە ساڵی 2024 بوو لەژێر دروشمی "تەندروستی دەروونی لە شوێنی کاردا". پێش ئەوەش لە ساڵی 2023ـدا دروشمی "دەرووندروستی مافێکی مرۆڤە" بوو. چەندین ھەڵمەتی دیکەی پێشووتر کە لەسەر خۆپاراستن لە خۆکوشتن و بابەتگەلی گرنگی دیکە بوون.

هەموو ئەم هەڵمەت و چالاکییە هۆشیارییانە لە سەردەمی زیادبوونی فشارەکان و داواکارییە ئاڵۆزەکانی ژیاندا، بە سنوورداربوونی داهات و زیادبوونی گرژی کۆمەڵایەتی و خراپ بەکارهێنانی سۆشیال میدیا و سەختی کۆنترۆڵکردنی کاریگەرییە دەروونی و ڕەفتارییەکانی، بوونەتە شتێکی بنەڕەتی. هەندێک جاریش کۆمەڵگەکان بە شێوەیەکی ورد یان ڕاستەوخۆ دەکرێنە ئامانج لە هەوڵێکدا بۆ تێکدانی ئاسایشی فیکری و سەقامگیری کۆمەڵایەتییان.

لە عێراق و هەرێمی کوردستان، لەگەڵ نزیکبوونەوەی ڕۆژی جیهانی تەندروستی دەروونی 2025، خۆمان دەبینینەوە کە ڕووبەڕووی سێ ئالنگاری دەستبەجێ دەبینەوە کە ڕاستەوخۆ کاریگەرییان لەسەر سەقامگیری تاک و کۆمەڵگا هەیە:

1. ئالنگاری ئابووری: قەیرانی مووچە بەردەوامە لە سێبەرێکی قورس بەسەر ژیانی ڕۆژانەدا. تا ئەمرۆ 10ـی تشرینی یەکەم، فەرمانبەرانی هەرێم مووچەی مانگەکانی ئاب و ئەیلوولیان وەرنەگرتبوو، ئەمەش مەترسی لەسەر ئاسایشی دەروونی خێزان و پێکهاتەکان و دامودەزگاکانی حکومەت دروستبوو. ئەم واقیعە پێچەوانەی تەوەری ڕێکخراوی تەندروستی جیهانییە بۆ ساڵی ڕابردوو، "تەندروستی دەروونی لە شوێنی کاردا". چۆن دەتوانین باسی تەندروستی دەروونی بکەین لە شوێنی کارێکدا کە هەر لە ئێستاوە هەر بوون و سەقامگیرییەکەی لە مەترسیدایە؟ بۆیە پێویستە دروشمێکی نوێ و واقیعی بگرینەبەر: "پێویستی پاراستنی تەندروستی دەروونی فەرمانبەران بە دەستەبەرکردنی سەقامگیری دارایی و ژیانیان" دروشمی سەرەکی ھەردوو حکومەتی ناوەندو ھەرێمیش بێت.

2. ئاڵنگاری سیاسی: لە کەشوهەوای هەڵبژاردنەکانی عێراقدا، ژاوەژاوی میدیاکان و بەڵێنی ناڕاستەقینەی پارت و بەربژێرەکان لە هەڵکشاندایە، ئەمەش دەبێتە هۆی شەکەتی دەروونی و ناڕازیبوونی سیاسی گشتی. ئەم بێسەروبەرییەی بانگەشەو گوتاری سیاسیە ھۆکارێکیشە کەوا دەکات جۆرێک لەنامۆیی سیاسی دروسببێت، کە جۆرێکە لەبێھیوایی دەروونی کە هاووڵاتیان پاڵدەنێت بۆ ئەوەی خۆیان لە بەشداریکردنی سیاسی بەدوور بگرن و هەست بە بێدەسەڵاتی و بێهیوایی بکەن بەرامبەر بە چاکسازی. ئەمەش فاکتەرێکی دیکەیە بۆ تێکدانی دروستی دەروونی.

3. ئاڵنگاری ژینگەیی: عێراق و ناوچەکە دابەزینێکی ژینگەیی جددی بەخۆیەوە دەبینێت، کە بە زیادبوونی ژمارەی ئۆتۆمبێلەکان و بیناسازی بێ پلان و کەمبوونەوەی شوێنە سەوزەکان، لەگەڵ کەمی بارانبارین و وشکبوونەوەی ڕووبارەکان بەهۆی ئەو بەنداوەی کە لە وڵاتانی دراوسێ دروستکراون. ئەم واقیعە نەک هەر هەڕەشە لە کشتوکاڵ دەکات بەڵکو کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی کۆمەڵگاش هەیە. نەمانی سروشت و پیسبوونی هەوا مرۆڤ لە یەکێک لە گرنگترین سەرچاوەکانی هاوسەنگی دەروونی بێبەش دەکات. چەندین لێکۆڵینەوە پشتڕاستیان کردووەتەوە کە ژینگەی سەوز دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی، هاوکات پیسبوون و وشکەساڵی دەبێتە هۆی هەستکردن بە ترسی بەکۆمەڵ بۆ داهاتوو و مەترسی لەسەر ئاسایشی خۆراک دروست دەکات، ئەمەش یەکێکە لە تووندترین جۆرەکانی فشاری دەروونی.

ئەم سێ تەحەدایە بە گۆشەگیری کارناکەن، بەڵکو لە یەکتردا تێکەڵ دەبن بۆ دروستکردنی ئەوەی کە دەتوانرێت پێی بڵێین "گەردەلوولێکی دەروونی تەواو"، هەڕەشە لە پەیکەری کۆمەڵایەتی دەکات و کاریگەری لەسەر ئاسایشی سۆزداری و دەروونی و پیشەیی تاکەکان دروست دەکات.

بەرەو هۆشیارییەکی دەروونی کە سەقامگیری کۆمەڵایەتیمان بپارێزێت

لە ڕۆژی جیهانی تەندروستی دەروونیدا دەبێت ئەوەمان لەبیربێت کە:

٠ هەموو مرۆڤێک بەبێ گوێدانە پێگەی کۆمەڵایەتی، کولتووری، یان ئایینی، تووشی تێکچوون یان شڵەژانی دەروونی دەبێت.

٠ شڵەژان و گرفتی دەروونی بە مانای کەسایەتی لاواز نییە؛ بەڵکو حاڵەتێکە کە پێویستی بە پشتگیری و تێگەیشتن و چارەسەرکردن هەیە.

٠ خراپی ھۆشیاری کومەڵگە بەرانبەر بە پرسی دەروونی وەک بەربەستێک دەمێنێتەوە لەبەردەم داوای یارمەتی، چونکە زۆرێک لە تێڕوانینی کەسانی دیکە دەترسن یان ئاگاداری ڕێگاکانی دەستڕاگەیشتن بە پشتیوانی پیشەیی نین.

٠ هێشتا میدیای کوردی و عێراقی ڕۆڵی ڕاستەقینەی خۆیان لە بەرەوپێشبردنی پەروەردەی تەندروستی دەروونی نەگێڕاوە، هەروەها پێویستییەکی زۆر بە گوتاری میدیایی بەرپرسیارانە ماوەتەوە کە بەشدارە لە هۆشیارکردنەوەی خەڵک و هاندانی خەڵک بۆ گرنگیدان بە تەندروستی دەروونی خۆیان وەک چۆن گرنگی بە تەندروستی جەستەیی خۆیان دەدەن.

٠ هەروەها هۆکارە ژینگەییەکان بەشێکی دانەبڕاو لە تەندروستی دەروونی پێکدەهێنن. پاراستنی ژینگە و باشترکردنی کوالێتی ژیان نوێنەرایەتی وەبەرهێنانێکی ڕاستەوخۆ دەکەن لە خۆشگوزەرانی دەروونی و سۆزداریدا.

ئێمە دەچینە ناو قۆناغێکەوە کە پێویستی بە پێداچوونەوەی هەمەلایەنە هەیە لە ڕێبازی کۆمەڵگا بۆ چاودێریکردنی خۆ و فشاری ڕۆژانە. هۆشیاری دەروونی و پرسی دەرووندروستی تەنیا دروشم نییە؛ پێویستییەکە بۆ پاراستنی خەڵک لە وەرینی ناوخۆیی و بنیاتنانی کۆمەڵگایەک کە توانای پاراستنی هاوسەنگی هەبێت لە بەرامبەر ئەو قەیرانە ئابووری و سیاسی و ژینگەییانەی کە لە هەموو لایەکەوە دەوریان داوە.

داننان بە ئازارە دەروونییەکانمان نیشانەی لاوازی نییە؛ ئەوە یەکەم هەنگاوە لەسەر ڕێگای بەهێزبوون و چاکبوونەوە، و گرنگترین پەیامە کە دەتوانین لەم ڕۆژە جیهانییەی دروستی دەروونیدا بینێرین.