سەنگی "خاورمیانە" لە پلانە ستراتیژییەكەی دۆناڵد ترەمپدا

ئاڤا نیوز

 

بە پێچەوانەی دیدگای زۆربەی توێژەرانی ناوەندەکانی توێژینەوە لە ئەمریكا و ئەورووپییەكانی وەك «ئەنجوومەنی ئەتڵەنتیك» و «ئەنجوومەنی پەیوەندییە دەرەكییەكان» كە باوەڕیان وایە لەسەر بنەمای (بەڵگەنامەی ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریكا 2025)، لەمەودوا گرنگی و سەرنجی ئەم ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەم دەبێتەوە، پێویستە بڵێین بە پێچەوانەوە، بە هەمان ئەم بەڵگەنامە و لێكۆڵینەوەکردن لە بەشە جیاوازەكانی، دەبینین كە بەڵگەنامەكە تووشی پارادۆكسی زۆر و جۆراوجۆر بووەتەوە، لە نێوانیاندا لە پەیوەندی بە خاورمیانە (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست). واتە لە لایەكەوە قسە لە كەمبوونەوەی گرنگی خاورمیانە لە پێشینەی سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا دەكات، بەڵام لە لایەكی دیكەوە لە چەندین بەشدا سەلمێنەری ئەوەیە کە جەخت دەکرێتەوە كە بە شێوەیەكی ئاشكرا دژ بەو بانگەشەیەن، و لە كردەوەدا دەبینین خاورمیانە هێشتا بۆ دانیشتوانی کۆشکی سپی لە پێشینەدایە و خاوەنی گرنگییەكی زۆر بەرزە.

 

وەك دەزانین، بە پێی ڕێوشوێنی باو لە ئەمریكا، لە سەرەتای یان پێش كۆتایی ساڵی یەكەمی سەرۆكایەتی هەر سەرۆكێك، پێویستە دیدگاكانی ستراتیژیی خۆی كە كاریگەری لەسەر ڕوانگە و ئامانجەكانی بۆ ماوەی چوارساڵەكەیان هەیە، بە شێوەی نووسراو و بە ناوی «بەڵگەنامەی ستراتیژی» بڵاو بكاتەوە، بۆ ئەوەی وەك قۆطب‌نما و نیشاندەری ئاڕاستەی جوڵان لە بابەتی ناوخۆیی و دەرەكی كار بكات و ڕێنمایی بە دەستگای سیاسەتی دەرەوە بدات. لە ئەنجامدا دەبینین كە دوناڵد ترەمپ دوای بڵاوكردنەوەی بەڵگەنامەی 2017، لە ڕۆژانی ڕابردوودا دووەمین بەڵگەنامەی ستراتیژیی سەردەمی ئەم سەرۆكایەتییەی خۆی بڵاو كردووەتەوە.

 

لە نێو ئەو خاڵانەی جێگەی بیركردنەوە و تایبەتمەندییە نایابەكانی بەڵگەنامەی نوێیە، دەتوانرێت ئاماژە بە «قسەكردنی بێ‌پرسیار»، «ئاڵۆزكردن» و «ساده‌انگاری» بكرێت كە تایبەتمەندی شێوازی ڕوانین و زمانەوانیی ترەمپن. بۆ نموونە، ئەم بەڵگەنامەیە زیاتر لە حەوت دەهەی سیاسەتكردن و بنچینەكانی دەسەڵات لەسەر پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئەمریكا بە تەواوی لە ژێر پرسیاردا داناوە و هەوڵ دراوە دیدگاكانی ئاڵۆز، بێ‌ڕێكخستن و پڕ لە ناكۆكیی ترەمپ وەك دیدگایەكی باشتر لە دیدگای سەرۆكەكانی پێشووی ئەمریكا پیشان بدرێت!

 

بەڵگەنامەكە ددان دەنێت بە دەیەها هەڵە و هەڵەكاریی دامەزرێنەران و جێبەجێكارانی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەوەی ئەمریكا لە ساڵانی ڕابردوودا، بە تایبەتی  بە وشەی «خۆكوژانی خۆیی» وەسفیان دەکات، بۆ هەر خوێنەرێك تێگەیشتنێك دروست دەكات لە كەلێن و نەبوونی یەكگرتوویی و پویایی لە سیستەمی بیركردنەوە و دەستگا زۆرەکانی سیاسەتكردن لە ئەمریكا. بە پێی ئەم بەڵگەنامەیە، كارنامەكانی سەركردەكانی پێشوو بەر لە ترەمپ بوونەتە هۆی دروستبوونی قەیرانی ناسنامەیی، ئایینی، كولتووری و ئابوورییەكان لە كۆمەڵگای ئەمریكادا.

 

هەروەها ئەمەش شتێكی گونجاوە كە بەڵگەنامە بڵاوكراوەكە تەنها بەشێك دەبێت لە هەموو دەقی بەڵگەنامەی ستراتیژیی ئەمریكا، و بە شێوەیەكی سرووشتی ئەم بەڵگەنامەیە پێكهاتووە لە هاوپێچەكان و وردەكارییە زۆر فراوانەكان كە بەهۆی پۆلێنكردنی ئاسایشیی بڵاونەكراونەتەوە. بەڵام هەر لەگەڵ ئەوەشدا ڕوونە كە:

یەكەم؛ بە پێی سیستەمی كاریگەریی دەرەكی (سیستەمی لۆبیی ‌كردن) لە دەستگای حاكمێتی و دوو ئەنجوومەنی ئەمریكا.

دووەم؛ ئەگەری ڕوودانی قەیران، كێشە و پێشهاتی پێشبینی‌ نەكراو لە ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی.

سێیەم؛ لەبەرچاوگرتنی خاسیەتی گۆڕاو و پێشبینی‌ نەكراوی ترەمپ،
جێبەجێبوونی ئەم بەڵگەنامەیە لە جیهانی ڕاستیدا، چەندین ئاستەنگ و گرفتی گەورەی ڕووبەڕوو دەبێتەوە.

 

بەڵگەنامەكە تەنها پەیوەندیدار نییە بە خاورمیانە (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) یان سیاسەتی دەرەكی پارادۆكس (نا لۆجیكی) نییە، بەڵكوو ماهیەتی بەڵگەنامەكەش تووشی پارادۆكسە بنچینەییەكانی دیكەیە. لە نێوانیاندا ئەوەیە كە زیاتر لە دوو لەسەر سێی دەقەكە تەرخان كراوە بۆ بانگەشە و پڕۆگرامە ناوخۆییەكانی ترەمپ لە ژێر دروشمی «یەكەم، ئەمریكایە»، و لە هەمان چوارچێوەدا ڕوانگەیەكی قورس و توند لە پەیوەندییە دەرەكییەكاندا هەڵبژێردراوە بۆ پێشخستنی بەرژەوەندییە ئابوورییەكان، ئاسایشی نیشتمانی و گشتی، بەڵام دەبینین لە ڕوانگەی ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، بابەتەكانی چین و ئاسیا-پاسیفیك، هیند، ئەورووپا، خاورمیانە و ئەفریقا بە هەستیارێكی بەرز لێکۆڵینەوەیان لەسەر کراوە.

لە پەیوەندی بە خاورمیانە، ئەم بەڵگەنامەیە جەخت دەكاتەوە لەسەر هۆكارە سێ ڕەهەندییەكانی «وزە»، «ڕكابەریەتی هێزە گەورەكان» و «ململانێی عەرەب و ئیسرائیل»، لە پێشینە دانانی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ماوەی زیاتر لە نیو سەدەدا، ئاماژەیەكە بۆ گۆڕانكاریی شكڵی و باوەڕی وایە كە ئەمریكا چیتر پێویستی بە وزەی ناوچەكە (نەوت) نییە و خۆی بووەتە یەكێك لە گەورەترین هەناردەكارانی نەوت؛ ڕكابەریێتی پێشووان گۆڕاون بۆ دانوساندنی هێزەكان؛ و ململانێی عەرەب-ئیسرائیل بۆ جۆرێك لە تێگەیشتن و هاوكاری لە چوارچێوەی پەیمانی ئەبراهیمی ڕۆیشتووە؛ و ناوچەكە «بە ئاڕاستەی شەراكەت، هاوڕێیەتی و سەرمایەگوزاری» دەڕوات، و «سەرچاوەی هەمیشەییی ئاڵۆزی و مەترسیی كارەساتێكی نزیك» دوای ڕووداوی حەوتی ئۆكتۆبەری 2023 و كردارەكانی ئیسرائیل لە غەزە و ناوچەكە، و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی «پەتەقی نیوەشەو»ی ئەمریكا دژ بە دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران، لاواز بووە و لەناوچووە، بەڵام بە پێچەوانەوە، بە ژماردنی ئامانج و هەڕەشە هەبووەكان لە خاورمیانەدا، ئەو باوەڕەی هەیە كە «ئەمریكا هەمیشە بەرژەوەندییە سەرەكییەكانی لە خاورمیانە هەیە: ئەوەی سەرچاوەكانی وزەی كەنداوی فارس نەكەونە دەستی دوژمنێكی ئاشكرا؛ گەرووی هۆرموز بەردەوام كراوە و پاریزراوبێت» و «دەریای سوور توانای تێپەڕینی كەشتییەكانی هەبێت» و ناوچەكە «نەبێتە ناوەندی دروستكردن و هەناردەی تیرۆر دژ بە بەرژەوەندییەكان یان خاكی ویلایەتە یەكگرتووەكان» و «ئاسایشی ئیسرائیل پارێزراو بمێنێت» و «پەیمانی ئەبراهیم» كە بەرژەوەندییەكی ڕوون و زۆری بۆ ئەمریكا هەیە، پێویستە لە جیهانی عەرەبی و ئیسلامیدا فراوان بكرێت.

بەڵگەنامەكە هەروەها ململانێی ئیسرائیل-فەلەستین وەك بابەتێكی ئاڵۆز و سەخت وێنا دەكات. ئەگەرچی زۆر جەخت لەوە دەكاتەوە "ناوچەی خاورمیانە چی تر گرنگیی نەماوە"،  بەڵام هێشتا ناوچەكە ناوەندی سەرنجی ویلایەتە یەكگرتووەكانە. بە شێوەی ناڕاستەوخۆ جەخت لەسەر ئامادەیی كاریگەر و بەرچاوی وڵاتەكەی لە ناوچەكە دەكات و دەڵێت: «ئێمە دەتوانین و پێویستە لە ئاستی ئایدیۆلۆژیا و هەروەها لە ئاستی سەربازی دژ بە هەڕەشەكان ڕاوەستین» لەبەر ئەوە، لە هەمان چوارچێوەدا هەڕەشەی ئێستا و داهاتوو بۆ ناوچەكە دەبینێت و دەڵیت كە ئەمجارە پێویستە «بێ‌ئەوەی جارێكی تر تووشی جەنگە بێ‌كۆتاییەكان ببن»، بەشداریكردنێكی جدیان لە كێشەكانی خاورمیانەدا هەبێت.

واتە بەردەوامبوونی ئامادەگیی سیاسەت و سوپا بەشێوەیەكی كاریگەر لە خاورمیانە بۆ پاراستنی دۆخی ئێستا (بێ كەمكردنەوەی هێزەكان)، و هەوڵدان بۆ فراوانكردنی هەژمۆن و توانا و كاریگەری زیاتری ئەمریكا لە ناوچەكەدا. هەروەها فشارەكانی بۆ گەڕانەوە بۆ بنكەی سەربازیی باگرام لە ئەفغانستان، پاراستن و فراوانكردنی بنكە سەربازییەكان و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە بەردەوامەكان لە سووریا، تێكەڵبوونی زیاتر و ڕاستەوخۆ لە پەرەسەندنەكانی لوبنان و عێراق، هەڵوەشاندنەوەی خێرای سزا سەپێندراوەكان دژ بە سووریا، دیاریكردنی نوێنەری باڵادەست بۆ كاروباری عێراق و سووریا كە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان هەیە بە كۆشكی سپی و خودی سەرۆك ترەمپ (نە بە دەستگای فەرمی دیپلۆماسیی دەرەوەی ئەمریكا)، تێكەڵبوون و ئامادەیی لە ئاڵۆزی نێوان كۆماری ئەزەربایجان و ئەرمەنستان، و دروستكردنی فشار بۆ ناونانی «ڕێگای ترەمپ» لەو شوێنە، و جەختكردنی بەڵگەنامەكە لەسەر «دوكتۆرینی ئاشتی لە ڕێگای هێز»—هەموویان نیشانەی ئەو شوێنە تایبەت و بەرزەی ناوچەی خاورمیانەیە بە پێشینەیەكی زۆر بەرز، و ئەم ناوچەیە بەردەوام وەك نیو سەدەی ڕابردوو چەقی سەرنجی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا دەبێت.

ڕووحی بەڵگەنامەكە هێشتا ڕوانگەی توندوتیژی دژ بە ئێران لە جۆری بولتۆنی–ترەمپی دووبارە دروست دەكات و كەمترین ئاماژەیەكیش—هەتا بە شەرت و مەرج—بۆ گۆڕانكاری لە پەیوەندییەكان نێوان ئەمریكا و ئێران نەكراوە. توركیا و وڵاتە عەرەبییەكانی ناوچەكە وەك «هاوپەیمان» و ئیسرائیل وەك «هاوبەش» دیاری كراون، و لە هەمان كاتدا نیگەرانییەكی جدی لە نفووز و ئامادەیی ڕكابەرانی وەك چین لە خاورمیانەدا لە دەقی ئەم بەڵگەنامەیەدا بە ڕوونی هەست پێدەكرێت.»