سیستەم و سیاسەت

ئەگەر هەر سیستەمێکی سیاسیی هەبوو پێداچوونەوەیەکی بێلایەنانە بە کردارەکانی و بەڕێوەبردنی سیاسیی خۆی لە ناوخۆ و دەرەوە بکات، یان پێداچوونەوە بەوە بکات کە پێش خۆی چی ڕووی داوە، ئەگەر ڕازی بوو بەوەی کە هەڵە و شکستەکانی تۆمار بکرێت، دوور لە پڕوپاگەندە کەفالەتی ئەوە دەکات کە ڕۆحێکی نوێ بە بەر خۆیدا بکێشێت بە شێوەیەک زاڵ دەبێت بەسەر زۆرێک لەو هەڵانەی ڕژێمەکانی پێشوو دەیانکرد.

سیاسەت لە چەمکە ڕاستەقینەکەیدا تایبەتمەندییەکی ئاسان نییە، تەنانەت ئەگەر چەمکەکە جۆرە شێواویەکیش بەخۆیەوە ببینێت.

ئەوەی دەرمان بە نەخۆشێک دەدات، ئەگەر پسپۆڕ بێت، بەرپرسیارێتی پێدانی دەرمانەکە هەڵدەگرێت و ئەوکاتە هەر هەڵەیەکیش بکات سزای هەڵەکەی قبووڵە.

لەم ساڵانەی دواییدا ئەزموونی سیاسی لە بەشێک لە ئەوروپا وێرانکاری لەگەڵ خۆی هێناوە و نزیکترین نموونە یۆگسلاڤیا و پێشتریش ڕۆمانیا لە سەردەمی تچاوتچیسکۆ و ئەوانەی لە سەردەمی سڵۆبۆدان میلۆسۆڤیچ کە لەسەر خراپی ئەدای دەسەڵاتی سیاسییان بەردەوام بوون، کە ئەمەش هەموو کاتێک پەیوەست نییە بەو سەربازگەیەی پاڵپشتی دەکات، چونکە بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەکان توانای پاراستنی هێڵی پارێزراویان بۆ ڕێگریکردن لە هەڕەشەکە و لابردنی مەترسی و گەڕان بەدوای جێگرەوەکاندا هەیە.

جیهانی سیاسی لەسەر نموونەیەکی کۆپیکراو دامەزراوە کە پێی دەوترێت سیستەمەکە، بەڵام جیاوازییەکە لە ناوەڕۆکی سیاسەتی ڕژێمەکە دایە، واتە جیاوازییەکە لەوێوە دەستپێدەکات کە خۆیان بە ڕژێمی پێشەنگ دادەنێن، کە پێیان دەوترێ ڕژێمە گەورەکان، یان سیستمە گەورەکان، سیستەمە بێلایەنەکان، سیستەمە لاوازەکان، سیستەمە بەرهەمهێنەرەکان، سیستەمە سەربەخۆکان.

مێژوو، جوگرافیا و بیروباوەڕەکان ئەو فاکتەرانەن کە کاریگەرییەکی بەهێزیان هەیە لەسەر پێکهێنان و جێبەجێکردن و تەنانەت قبووڵکردنی ڕژێمەکان.

تەنانەت لەو سیستەمە سیاسییانەی کە ستراتیژییان پارێزراوە کە دڵنیابوون لە بوونی هاوپەیمانییه‌تی لە ناوچەیەکدا کە لە حاڵەتی ناکۆکییەکدا تەنیا ڕەچاوی بەرژەوەندیی خۆیان دەکەن.

لەکاتێکدا پێویستە پلان دابڕێژرێت و پێداچوونەوە بە خاڵە بەهێز و لاوازەکانی سیستەمە سیاسییەکەدا بکرێت، پێویستە کارلێک بکرێت و فێرببن لەبارەی ئەزموونی سەرکەوتووی ئەو وڵاتانەی کە سیستەمەکەیان گۆڕیوە یان سیستەمەکەیان لە دەرەوە بۆ هاتوە و بەهێز کراوە نەک بە پڕوپاگەندەی پووچ، کە بەر لە هەموو شتێک متمانەی خەڵک لەدەست دەدات کە خۆی لە دۆڵێکدا دەبینێت و دەسەڵاتەکەی لە دۆڵێکی دیکەدا و لە کۆتاییدا دەبێتە هۆی لاوازی و لەدەستدانی دەسەڵاتەکە.

پێکهاتەی مرۆیی بەردی بناغەی سیستەمێکی سیاسی فەرمانڕەوایە یان ئارەزووی فەرمانڕەواییکردنی هەیە و ئەم پێکهاتەیە پێویستە سەرنجی پەروەردەی گونجاو وەربگرێت و ئەم بابەتە ئەوەیە کە تاوان و نەزانی و لەدەستدان سنووردار دەکات لەکاتێکدا ئەگەر بابەتەکە فەرامۆش بکرێت بەتووندی چاودێری دەکرێت.

لە ناوخۆدا و لە ساڵی 1958 بۆ 2003 لەگەڵ پاشەکشێکردنی پلاندانانێکی گونجاو پاشەکشێی کرد و کێشەی دروستکردنی سیستەمێکی سیاسی عەقڵانی بوو بە کێشەیەکی سەخت، چونکە ڕژێمەکان خۆیان بە ناسنامەیەک دروستکرد کە بەهۆیەوە کۆتاییەکەیان بۆ خۆیان نووسی، ئەگەر بە ناسنامەیەکی سەربازییەوە هاتن کە بەدوای دوژمنایەتی ناوخۆیی و ناوچەییدا دەگەڕان و پەلەیان کرد لە هەڵگرتنی بیروباوەڕە سیاسییەکان لەگەڵ هێزە گەورەکاندا، ئەوان تەنیا شوێنێکی ژێردەستەیان دۆزییەوە، بۆیە قازانجەکەیان زۆر کەمتر بوو لە هەوڵەکانیان، کە تەنانەت ئەو کەمپەی کە خۆی بە پارێزەری ئەوان دەزانی ستایش نەکرا، هەروەک چۆن ئێمە ئەوەمان بینی کە چۆن ئەو دەسەڵاتانە گورزیان لەو ڕژێمانە وەشاند کە هەڕەشەیان لە بەرژەوەندییە گەورەکان دەکرد.

سیاسەتمەدارێکی سەرکەوتوو ئەو کەسەیە کە تێوەنەگلابێت لە تێکەڵکردنی نەزانی لەگەڵ کاری سیاسەتدا، هەروەها ئاشنایە بە مێژوو و نەخشەی بەرژەوەندییەکان و کۆکەرەوەی دۆسییە ناوخۆییەکان کە پلانیان بۆ دۆزینەوە، پەرەپێدان، کەمکردنەوە یان هەڵوەشاندنەوەیان دانراوە بەپێی ئەو سوودانەی کە لە سەرمایەکە دەمێنێتەوە، کە مرۆڤە.

زۆرن ئەو ڕژێمانەی، کە سیاسەتەکەیان زیاتر لە بیردۆز و تیۆریزەکردن بەرجەستە دەبێت، بەڵام ئەوەی دەمێنێتەوە و ئەزموونی ئەوان کۆدەکاتەوە ئەو سیستەمانەیە کە بازاڕێک دروست دەکەن بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانیان و باوەڕەکانیان جیادەکەنەوە و نایسەپێنن بەڵکو پەرە بە پلانێکی واقیعی دەدەن بۆ نەوەکانیان.