دەستوەردانی عێراق و کوردستان لەنێوان یاسا و سیاسەتدا

ئاڤا نیوز

دەوڵەتی عێراق کە لەلایەن کۆمەڵگاکانەوە دامەزراوە و لە عوسمانییەوە بۆ عێراقیی گواستراوەتەوە بەبێ جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی، بەپێی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان لە ساڵی 1932 سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند، کە دواتر لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دانی پێدانرا. دوای ساڵی 1958 دەسەڵاتدارانی سەربازیی عێراق کە لە ڕێگەی شۆڕشەوە هاتنە سەر دەسەڵات، چەندین مافی دیموکراسییان پشتگوێ خست بەپێی بەندەکانی بەیانی ڕاگەیاندنیان لە هەمان کاتدا هەندێک ماف و تایبەتمەندیان بە کەمینەی نەتەوەیی کورد بەخشی. لە داڕشتنەوە دەستوورییەکانی ساڵانی 1958، 1963، 1964 و 1968 کورد وەک هاوبەشێکی دەوڵەت شانبەشانی عەرەب ناسێنرا. بەهۆی ناکۆکییەکانی نێوان خێڵە کوردییەکان و ئیدارەکانی عێراق لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەکانی ئۆتۆنۆمی ساڵانی 1970 و 1974 مافی نوێ بە کورد بەخشرا و دواتر کوردستانی وەک پارێزگایەکی ئۆتۆنۆمی سەربەخۆ دامەزراند.

سەرەڕای ئەوەش دوایین بڕیارەکانی دادگای فیدراڵیی عێراق سەبارەت بە خەرجکردنی ڕاستەوخۆی مووچەی فەرمانبەران لە هەرێمی کوردستانی عێراق و لابردنی کورسییەکانی کۆتای کەمینەکان لەگەڵ دابەشکردنی هەرێمی کوردستان بەسەر لانیکەم چوار بازنەی هەڵبژاردندا جارێکی تر گفتوگۆکانی سەبارەت بە فیدراڵیزم لە عێراق و داهاتووی پەیوەندییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر زیندوو کردەوە. ئەم بڕیارانە جەختیان لە پێویستیی بەپەلەی ڕوونکردنەوەیەکی یەکلاکەرەوەی ئەم پەیوەندییە کردەوە، کە لە دوای پەسەندکردنی دەستووری عێراق لە ساڵی 2005ـەوە ناجێگیری بەردەوامی بەخۆیەوە بینیوە.

دواکەوتن لە دەرکردنی یاسای گومرگ کە ئه‌م یاسایه‌ کاروباری گومرگی و سامانی نێوان بەغدا و هەولێر لە دەروازە سنوورییەکان و فڕۆکەخانەکانی ناو هەرێمی کوردستان ڕێکدەخات کێشەی دروست کردووە. ماددەی 114 دەستوور دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و ئیدارەی هەرێمی لە سەرپەرشتیکردنی گومرگەکانی هەرێمی کوردستان دیاریکردووە. سەرەڕای ڕێککەوتنی هەولێر لە ساڵی 2020 بۆ ڕادەستکردنی نیوەی داهاتی گومرگی بە بەغدا، بەڵام بەهۆی نەبوونی متمانە لەنێوان هەردوولادا ململانێیەکی بەردەوام لە ئارادایە، بە پێچەوانەی پرسی نەوت و گازەوە، چارەسەری ئەم بابەتە زیاتر لەوەدایە کە لیژنەیەکی عێراقی پێکبهێنرێت کە شارەزایانی نێودەوڵەتی لەخۆبگرێت، بۆ لێکۆڵینەوە لە سیستمە گومرگییەکان لە وڵاتانی فیدراڵی  و دیاریکردنی گونجاوترین چوارچێوە بۆ ڕێکخستنی گومرگەکان لە نێوان حکومەتی فیدراڵی و هەرێمدا.

لایەنە کوردییەکان کەرکووک دادەنین وەکو بنکەیەکی گرنگی ئابووری و بەشێکی سەرەکیی گەلی کوردە، بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە سیاسەتمەدارانی بەغدا پێداگری لەوە دەکەن کە کەرکووک دەبێت وەک بەشێک لە عێراق بمێنێتەوە بۆ کەمکردنەوەی هەژموونی کورد. سەرەڕای ئەوەی ماددەی 140 دەستووری عێراق دەسەڵاتی جێبەجێکاری پابەند کردووە کە هەنگاوی پێویست بنێت بۆ جێبەجێکردنی سەرجەم بڕگەکانی ماددەی 58 یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە،" کە "تەواوکردنی ئاساییکردنەوە و ئەنجامدانی سەرژمێری و گەیشتنە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکانی تر بۆ زانینی ویستی هاووڵاتییەکانیان" لەخۆدەگرێت، تا بەرواری 31-12-2007، بەڵام ئەمە بە هۆکاری ئاڵۆزی سیاسی و ئەمنییەوە جێبەجێ نەکراوە. ئاشکرایە کە سیاسەتی دەرەوەی سەربەخۆی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەتایبەتی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیا و وڵاتانی دیکە گرژی و ئاڵۆزی لەگەڵ بەغداد دروستکردووە،  واژۆکردنی گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیای دەوڵەتانی دیکە بەبێ ڕەزامەندی حکومەتی فیدراڵی ڕەنگە لەگەڵ ئامانجە ستراتیژییەکانی هەندێک وڵاتدا وەک ئەمریکا یەکبگرێتەوە، لە کاتێکدا ناکۆکە لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی بەغدا و پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتە هەرێمییەکانی دیکە لەوانەش ئێران.

لەم بارەیەوە دەستووری عێراقی ساڵی 2005 بەپێی ماددەکانی 111 و 112 جەخت لەوە دەکاتەوە کە نەوت و گاز موڵکی گشتیی هاوڵاتیانی عێراقە، هەروەها دەسەڵات دەدات بە حکومەتی فیدراڵی و هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەکان کە بتوانن نەوت لە کێڵگە ئێستاییەکان " ئەوانەی لە ساڵی 2005 بەرهەمیان هەبووە " بەڕێوەببەن. حکومەتی هەرێمی کوردستان ئەمە بەوە لێکدەداتەوە کە دەسەڵات دەداتە حکومەتە هەرێمییەکان بۆ بەڕێوەبردنی سەرچاوە تازە دۆزراوەکان، چونکە نەوت و گاز تەنها لە ژێر دەسەڵاتی فیدراڵیدا نییە.

سەرەڕای ئەوەش ماددەی 115: ئەم ماددەیە دەڵێت کە لە کاتی بوونی ناکۆکی لە نێوان یاسای هەرێمی و یاسای فیدراڵیدا، یاسای هەرێمی باڵادەست دەبێت لەو بوارانەی کە بە شێوەیەکی سەرەکی وەک دەسەڵاتی فیدراڵی دیارینەکراون لەبەرئەوەی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز وەک دەسەڵاتێکی تایبەتی فیدراڵی لە ماددەی 110 دیارینەکراوە حکومەتی هەرێمی کوردستان یاسای نەوت و گازی خۆی لە ساڵی 2007 کە ڕێگە بە واژۆکردنی گرێبەستەکان دەدات بە یاسای باڵادەست دادەنێت.

کاریگەری و تێکئاڵانی نێوان یاسا و سیاسەت لە پەیوەندییەکانی بەغدا و هەولێردا، بازنەیەک لە ململانێی سیاسی، ناڕوونیی دەستووری و ناکۆکیی ئابووری پێکدەهێنێت. کێشەکان ئەوەندە بە ئاڵۆزی پێکەوە گرێدراون کە ناکۆکییە یاساییەکان بەخێرایی دەگۆڕێن بۆ قەیرانی سیاسی، ئەمەش پێویستی بە هەنگاوی دەرەکی دەبێت بۆ ڕێگریکردن لە تەشەنەسەندنی زیاتر. ئەنجامەکەی بریتییە لە دۆخێکی بەردەوامی پەیوەندییە گرژەکان، کە تێیدا ڕێککەوتنە کاتییەکان تەنها چارەسەری کورتخایەن دابین دەکەن لەبری چارەسەرێکی بەردەوامی بەهێز.

بە پشتبەستن بە یاسا حکومەتی فیدراڵی عێراق کە زۆرینەی شیعەن چەندین ڕێکاری یاسایی و ئابووری گرتووەتەبەر بۆ بەهێزکردنی پێگە و سەپاندنی هەڵوێستی خۆی، حکومەتی هەرێمی کوردستان چەندین جار لە ڕێگەی بودجەی فیدراڵییەوە فشاری خراوەتە سەر. بەغدا بەشە بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی ڕاگرتووە.

ئەم بڕیارانە سەرەڕای ڕواڵەتی یاسایی و دارایی لێکەوتەی سیاسی ڕاستەوخۆ و قورسی لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیانی هەیە، سەرەڕای ئەوەی ڕێکارە دادوەرییەکان دەستوورین، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی وەک هەنگاوی سیاسی تەماشا دەکرێن کە لەلایەن حکومەتەکەی بەغداوە پاڵنەریەتی کە زۆرینەی شیعەن و هێزە سیاسییە سەرەکییەکانی شیعەی بەغداد هاوڕان لەسەر ناوەندیکردنی دەسەڵات و داهات بەتایبەتی نەوت ئەمەش بۆ بەهێزکردنی حکومەتی فیدراڵی و ڕێگریکردنە لە جیابوونەوەی کورد.

ئەمەش بەکاردەهێنرێت بۆ بەهێزکردنی حکومەتی فیدراڵی و ڕێگریکردنە لە جیابوونەوەی کورد بە فکری شۆفینی چەند حزبی عەرەب ، فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتی هەرێمی کوردستان هەڕەشەیە بۆ سەر ئەم ئامانجە و هەندێک لە هێزە سیاسییە شیعەکان و میلیشیاکان لەم بوارەدا دەنگ و کاردانەوەیان هەبووە. ڕاپۆرتەکان دەڵێن هەندێک لەم لایەنانە کە بە شێوەیەکی گشتی پەیوەندییان بە ئێرانەوە هەیە دەیانەوێت زیان بە پیشەسازیی نەوتی سەربەخۆی هەرێمی کوردستان بگەیەنن، چوونکە پێێانوایە ئەم سەربەخۆییە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی پشتبەستنی عێراق بە گازی ئێران و زیادکردنی کاریگەریی ئەمریکا. سیاسەتمەدارانی شیعە بەتایبەتی ئەوانەی لە دەسەڵاتدان پرسی نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆیان بەکاردەهێنن ئەمەش کۆنترۆڵی زیاتریان بەسەر بودجەی نیشتمانیدا پێدەبەخشێت و وێنای عێراقێکی بەهێز و یەکگرتوو دەکات کە ئەمەش کاریگەری لەسەر پێگەی سیاسییان دروست دەکات.

لە کۆتاییدا جێبەجێکردنی یاساکانی عێراق بەتایبەتی لە ڕێگەی دەستووری ساڵی 2005 لە بنەڕەتدا بێلایەن نییە بەڵکو مانۆڕێکی سیاسییە کە بە زاراوەی یاسایی داپۆشراوە و دادگای باڵای فیدراڵی وەک ڕاڤەکاری سەرەکیی دەستوور، چەندین جار بڕیاری دەرکردووە کە ناوەندبوونی دەسەڵات لە بەغدا بەهێز دەکات بەمەش ڕێگە بە حکومەتی فیدراڵی دەدات کە هەژموونی خۆی بەسەر هەرێمی کوردستاندا بسەپێنێت، ئەم دەستێوەردانە دادوەرییانە هەرچەندە ڕواڵەتێکی شەرعییەتی دەستوورییان هەیە بەڵام پاڵنەری ململانێیەکی سیاسیی قووڵە لەسەر دەسەڵات، سامان و لێکدانەوەی بنەڕەتی بۆ فیدڕاڵیزمی عێراقی.

 تاوەکوو ئەو پرسە دەستوورییە بنەڕەتییانە چارەسەر نەکرێن و ئیرادەیەکی سیاسی بۆ ڕێککەوتنێکی ڕاستەقینەی دابەشکردنی دەسەڵات بوونی نەبێت پێشبینی دەکرێت ئەم بازنەیەی دەستێوەردانی دادوەری و ململانێی سیاسی بەردەوام بێت، و هەروەها پەپێی رای خۆم خولی داهاتووی پەرلەمانی عێراق خراپتر هەلوێستیان دەبێت دژی قەوارەی هەرێم و بەتایبەت دژی بەرێز سەرۆکی حکومەتی هەریم رێزدار مەسرور بارزانی، چونکە ئەم کەسانە هەلگری هەمان عەقلیەتی و ئایدۆلۆجیای شۆڤینین بۆیە لە ئێستادا جەنابی سەرۆک حکومەت باشترین رێگای داناوە بۆ داهاتوویەکی ڕووناک و خۆشگوزەرانی بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان بەوەش ناحەزان و دوژمنانی کوردستان زیاتر کردوە.