"دێوەزمەی" فیدراڵی لە سووریا

لەسەر یەکێک لە کەناڵە ئاسمانییە عەرەبییەکان، گوێبیستی لێدوانێکی شیکارێکی سیاسیی سووری بووم کە لە دیمەشقەوە قسەی دەکرد، لە قسەکانیدا ئەو وتەیەی لە یادم ماوەتەوە کە دەیوت: پیلانگێڕییەکی ئیمپریالیستی-زایۆنی هەیە بۆ دامەزراندنی سیستمی فیدراڵی لە سووریا و سەپاندنی دیموکراسی لە قۆناغی گواستنەوەدا.

 

ئەم قسەیە، منی بردە سەر ئەو مەیله گشتییەی کە لە سەردەمی بەعسەوە [لە عێراق و سووریا] وەک میرات ماوەتەوە، کە هاندان دەکات دژی هەر پێشنیازێک کە ناوەندێتیی دەوڵەتی نەتەوەیی لەو دوو وڵاتەدا کەم بکاتەوە. ئەم مەیله، پێشنیازی فیدراڵی وەک کارێکی قێزەونی شەیتانی سەیر دەکات، نەک وەک چارەسەرێک بۆ وڵاتێکی فرەکولتوور و فرەئیتنیک، کە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی ململانێکان، بەڕێوەبردنی وڵات بە کەمترین ئاستی ئاشتیی ناوخۆیی و کردنەوەی دەرگای گەشەپێدان و وەبەرهێنان لە کەشێکی ئارامدا.

 

بۆ نموونە، جێی سەرسوڕمانە کە وڵاتێکی بچووکی وەک سویسرا، کە ڕووبەرەکەی یەکسانە بە دەیەکی ڕووبەری عێراق و پێنجیەکی ڕووبەری سووریا، دابەشکراوە بەسەر 26 هەرێمی فیدراڵی یان کانتۆندا. لە هەر کانتۆنێکدا دەستووری تایبەت، حکومەت، پەرلەمان و دادگای خۆی هەیە.

 

هۆکاری دروستبوونی ئەم کانتۆنانە لەم وڵاتە بچووکەدا دەگەڕێتەوە بۆ فرەیی ئایینی و زمانی؛ سویسرا لە نێوان کاسۆلیک و پرۆتستانتەکاندا دابەش بووە، هاووڵاتیانیشی بە چوار زمان قسە دەکەن: ئەڵمانی، ئیتاڵی، فەرەنسی و ڕۆمانی. هاووڵاتیان پێیانوایە کە شێوازی سیاسیی ئێستا یارمەتیان دەدات لە پاراستنی شێوازە کولتوورییە تایبەتەکانیان و دادپەروەری لە دابەشکردنی سامان و بەشداریکردن لە دەسەڵاتدا مسۆگەر دەکات. واتە سیستمی فیدراڵی چارەسەرێکە بۆ ململانێ لەسەر دەسەڵات و شێوازێکە کە لە کۆتاییدا یەکێتیی وڵات لەسەر بنەمای ئاشتی، دادپەروەری و بەشداریکردن بەدیدەهێنێت.

 

دیکتاتۆرییەت لە عێراق و سووریا ڕووخا، لە ئەنجامی سیاسەتە ستەمکارییەکانی پێشوودا، کۆمەڵگەیەکی دابەشبوو دەرکەوت. زۆر کەس پێشبینیان دەکرد کە دەستەبژێرە سیاسییە نوێیەکان لە زیان و نەزۆکیی شێوازەکانی ستەمکاری لە بەڕێوەبردنی وڵاتە فرەپێکهاتەکاندا تێبگەن.

 

بەڵام بەداخەوە، ڕووداوەکانی سووریا ئاماژەن بۆ ئەوەی کە دەستەبژێری دەسەڵاتداری نوێ لەم وانەیە تێناگەن و هەمان شێوازەکانی ڕژێمە دیکتاتۆرییەکان دووبارە دەکەنەوە. ئەمە دەڵێم لە کاتێکدا، ئێمە لە عێراقدا لە بارودۆخێکی باشتردا نین، چونکە ئەگەر سەرپەرشتیی ڕاستەوخۆی ئەمریکی نەبووایە لەسەر ڕەوتی پرۆسەی سیاسی دوای 2003، نەدەگەیشتینە دەستوورێکی هەمیشەیی کە بنەمای فیدراڵی بچەسپێنێت، دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاکان بەهێز بکات، بنەمای جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دابمەزرێنێت و دیموکراسی، ئاڵوگۆڕی ئاشتییانەی دەسەڵات و ئازادییە مەدەنییەکان بسەلمێنێت. هەرچەندە ئەنجامەکان لەسەر ئەرزی واقیع تا ئێستا باش نین، بەڵام دەبێت هەمیشە بیر لە سیناریۆی بەدیل بکەینەوە ئەگەر دەستوورێکی لەم جۆرە بوونی نەبووایە.

 

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ساڵی 2003، بۆ نموونە دکتۆر عیسام خەفاجی، هەر لە سەرەتاوە پڕۆژەیەکی پێشکەش کرد بۆ دابەشکردنی عێراق بەسەر حەوت هەرێمی فیدراڵیدا، تا هاووڵاتیان لە بەڕێوەبردنی ناوچەکانیاندا بەشدار بن و تووندیی ململانێی ئیتنی و تائیفی لەسەر دەسەڵات و سامان لە بەغدا کەم بکرێتەوە. بەڵام زۆربەی هێزە سیاسییەکان هێرشیان کردە سەری و تۆمەتباریان کرد بەوەی کە هەوڵی پارچەپارچەکردنی وڵات دەدات.

 

سەبارەت بە پەسەندکردنی فیدراڵی بۆ کوردستانی عێراق و دواخستنی یەکلاکردنەوەی چارەنووسی ناوچە کێشەلەسەرەکانی دەرەوەی هەرێم بۆ گفتوگۆکانی داهاتوو، ئەمە شێوازێک بوو لە پووچەڵکردنەوەی فتیلەی ململانێیەکی نەتەوەیی کە دەیتوانی لەسەر سنوورەکانی هەرێم و ناوچە تێکەڵاوەکاندا گڕ بگرێت.

 

هەمووان لەبیریانە کە دواتر ململانێی تائیفی تەقییەوە، نەک ململانێی نەتەوەیی، هەرچەندە کێشە نەتەوەییەکان هێشتا ماون. فیدراڵی بەشێکی گەورەی ئەو کێشانەی کۆتایی پێهێنا.

 

فیدراڵی، شەڕ یان "پیلانگێڕی" نییە، بەڵکو چارەسەرێکی گونجاوە بۆ وڵاتێکی فرەپێکهاتە، کە بارگرانیی میراتێکی درێژی ململانێ و تۆڵەسەندنەوەی لەسەرە. کاتێک دەستەبژێری دەسەڵاتدار بە عەقڵییەتی براوە بیر دەکاتەوە و لە چاوی گرووپە نەتەوەیی یان تائیفییەکەی خۆیەوە سەیری ئەوانی دیکە دەکات، ئەوا ناتوانێت هاوڵاتیبوونێکی گشتگیر بونیات بنێت، بەڵکو جیاوازەکان پاڵ پێوە دەنێت بۆ پاشەکشەکردن، یان گەڕان بەدوای پارێزگاریدا لە ستەمکارییەکی نوێ بە بەرگێکی جیاوازەوە.

 

بەداخەوە، ئەم عەقڵییەتە هێشتا لە عێراقدا ئامادەیی هەیە و هێشتاش دوورین لە بەدیهێنانی هاووڵاتیبوونی ڕاستەقینە. بەڵام دۆخەکە، سەرەڕای ئەوەش، زۆر باشترە لەو "تەمومژەی سەرەتایانە"ی کە دەسەڵاتە نوێیەکەی سووریای تێدا نوقم بووە، کە هێشتا پێویستییەکی زۆری بەوەیە بەوردی لە ئەزموونی عێراق وردبێتەوە و خۆی لە دووبارەکردنەوەی هەڵەکانی بپارێزێت.