هەڵبژاردن لە عێراق: لە نێوان پەیمانی نووسراو و محاویلەی کارەبادا

دوو وێنەی جیاوازی هەڵبژاردن

لە جیهانی دیموكراسی وڵاتە پێشكەوتووەكاندا، هەڵبژاردنەكان تەنیا پرۆسەیەكی تەكنیكی نین، بەڵكو گۆڕەپانێكی زیندوون بۆ پێشبڕكێی نێوان فیكر و بەرنامە. لێرەدا، حیزب و كاندیدەكان لە ڕێگەی بەڵگەنامەیەكی گرنگەوە كە پێی دەوترێت مانیفێستۆ (Manifesto)، پەیمانێكی نووسراو لەگەڵ گەلدا دەبەستن، ئەم مانیفێستۆیە نەخشەڕێگایەكی ڕوونە كە بەوردی پیشانی دەدات چۆن كێشەكانی ئابووری، تەندروستی، پەروەردە و سیاسەتی دەرەوە چارەسەر دەكەن. بەمشێوەیە، دەنگدەر وەك دادوەرێكی هۆشیار، لەسەر بنەمای بەرنامەی تۆكمە و لێهاتوویی، بڕیار لە چارەنووسی داهاتووی وڵاتەكەی دەدات و نوێنەری ڕاستەقینەی خۆی هەڵدەبژێرێت.

بەڵام بەداخەوە، وێنەی هەڵبژاردن لە عێراقدا زۆر جیاوازە. لەبری ڕكابەری لەسەر بنەمای بەرنامەی تۆكمە، بانگەشەی هەڵبژاردن زۆرجار دەگۆڕێت بۆ بازاڕێك بۆ كڕینی دەنگ و هەڵخەڵەتاندنی هاووڵاتیان. كاندیدەكان پەنا بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كاتی و دیاری دەبەن، وەك كڕینی محاویلەی كارەبا، قیرتاوكردنی شەقامەكان و دابەشكردنی یارمەتی. ئەم دیاردەیە، كە لەناو خەڵكدا بە "بەرتیلی هەڵبژاردن" ناسراوە، بووەتە هەڕەشەیەكی گەورە لەسەر پرۆسەی دیموكراسی. كارەساتەكە گەورەتر دەبێت كاتێك هەمان ئەو كاندیدانە دوای دەرنەچوونیان، هەڵدەستن بە بردنی ئەو كەلوپەل و خزمەتگوزارییانەی كە پێشكەشیان كردوون.

ئەم ڕاپۆرتە بەوردی باس لە ڕەهەندە یاسایی و ژمێریارییەكانی ئەم دیاردەیە دەكات و چارەسەری گونجاو بۆ بنەبڕكردنی پێشنیار دەكات، بە ئامانجی گەڕاندنەوەی هەڵبژاردنەكان بۆ ڕێڕەوی ڕاستەقینەی خۆی، كە بریتییە لە ڕكابەری نێوان فیكر و بەرنامە، نەك بازاڕێك بۆ كڕین و فرۆشتنی دەنگ.

دیاردەی "بەرتیلی هەڵبژاردن": شێواز و نموونە لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور

لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا، زۆرێك لە كاندیدەكان پەنا بۆ شێوازێكی ناشارستانی دەبەن بۆ مسۆگەركردنی دەنگی هاوڵاتیان، لەبری پێشكەشكردنی بەرنامەی سیاسی و ئابووری تۆكمە، هەڵدەستن بە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری كاتی كە پێداویستی ڕۆژانەی خەڵكن.

دیاردەی "بەرتیلی هەڵبژاردن" بە شێوازی جۆراوجۆر لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكاندا دەردەكەوێت، بەتایبەتی لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق لە پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشوور. كاندیدەكان لەبری پێشكەشكردنی بەرنامەی سیاسی و ئابووری تۆكمە، پەنا بۆ دابینكردنی پێداویستییە سەرەتاییەكانی خەڵك دەبەن. بۆ نموونە، دیاردەیەكی باو بریتییە لە كڕینی محاویلە و عەموودی كارەبا بۆ گەڕەكە هەژارنشینەكان، بەڵام كارەساتەكە ئەوكاتە ڕوودەدات كاتێک كاندیدەكە لە هەڵبژاردن دەرناچێت، هەڵدەستێت بە هەڵوەشاندنەوە و بردنەوەی ئەو محاویلەیە، وەك ئەوەی لە ڤیدیۆییەكانی سۆشیاڵ میدیا بینرا.

هەروەها زۆرجار دەبینرێت كە كاندیدەكان دەست دەكەن بە قیرتاوكردن و چاككردنی ڕێگاوبانەكان، بەڵام دوای تەواوبوونی هەڵبژاردن، پڕۆژەكە بە نیوەچڵی بەجێدەهێڵرێت. هەمان شت بۆ نۆژەنكردنەوەی قوتابخانە و نەخۆشخانەكانیش ڕاستە، كە كاركردن تێیاندا تەنها تا ڕۆژی دەنگدان بەردەوام دەبێت. جگە لەمانەش، دابەشكردنی خۆراك و كەلوپەلی ناوماڵ دیاردەیەكی تری باوە كە تەنها یەكجار پێشكەش دەكرێت و دواتر بەردەوام نابێت. ئەم ڕەفتارانە تەنها بێڕێزیكردن نییە بە ئیرادەی دەنگدەر، بەڵكو زیانێكی گەورەش بە ژێرخانی گشتی دەگەیەنێت و متمانەی هاووڵاتیان بە پرۆسەی سیاسی بە تەواوی لەناودەبات.

چوارچێوەی یاسایی: تاوانێك بەپێی یاسا كارپێكراوەكان

ئەم كردارانە تەنها لەڕووی  ڕەوشتی كۆمەڵایەتییەوە قێزەون نین، بەڵكو بەپێی یاسا كارپێكراوەكانی عێراقیش بە تاوانێكی ڕوون و ئاشكرا ئەژمار دەكرێن. لێرەدا دەقی ماددە یاساییە سەرەكییەكان دەخەینە ڕوو:

یەكەم؛ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی پارێزگاكان ژمارە 12ـی ساڵی 2018

لە هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردنەكان ماددەی 32  گۆڕدرا و لە  یاساکەدا (ژمارە 4ـی 2023)، ماددەی 23 دەسەڵاتێکی گرنگ دەدات بە کۆمیسیۆن:

ماددەی 23: کۆمیسیۆن پابەندە بە دەرکردنی ڕێنماییەک کە بەپێی ئەو ڕێنماییە سنووری بەرزترینی خەرجی لە بانگەشەی هەڵبژاردندا دیاری دەکرێت.

لەم یاسایەی پێشوو بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ و تایبەت باس لە تاوانەكانی كڕینی دەنگ دەكات ماددەی (32) بە ڕوونی دەڵێت:

یەكەم؛ نابێت كاندیدێك یان حیزبێك یان كیانێكی سیاسی، دیاری یان بەخشین یان یارمەتی بە كەلوپەل یان پارە پێشکەشی دەنگدەران بکات بەمەبەستی کاریگەری دانان سەر ئیرادەی هەڵبژاردنیان.

دووەم: پێشكەشكردنی هەر سوودێكی ماددی یان بەڵێن پێدان، تاوانێكی هەڵبژاردنە كە یاسا سزای دەدات.

سێیەم: هەركەسێك سەرپێچی لە بڕیارەكانی ئەم ماددەیە بكات، دەگوازرێتەوە بۆ دادگا بەپێی یاساكانی كاراكراو.

دووەم؛ ڕێنماییەكانی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان

كۆمیسیۆن وەك لایەنی جێبەجێكار، ڕێنمایی وردی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەركردووە."ڕێنماییەکانی بانگەشەی هەڵبژاردن (ژمارە 4ـی ساڵی 2025)

کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، وەک لایەنی جێبەجێکار، ڕێنمایی وردی بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن دەرکردووە. لە نوێترین ڕێنماییدا، چەندین ماددەی گرنگ هەن کە ڕاستەوخۆ پەیوەندییان بە کڕینی دەنگەوە هەیە:

ماددەی (10): قەدەغەیە لەسەر فەرمانبەرانی دەوڵەت و دەسەڵاتە خۆجێییەکان کە نفوزی کارگێڕی خۆیان بەکاربهێنن بۆ بانگەشەکردن بۆ خۆیان یان بۆ کاندیدەکانی تر، لەوانە دابەشکردنی زەوی، دەرکردنی فەرمانی دامەزراندن، یان بەکارهێنانی توانای ماددی و مرۆیی دەوڵەت بۆ مەبەستی هەڵبژاردن.

ماددەی (12): قەدەغەیە هەر جۆرە فشارێک یان ناچارکردنێک یان دابەشکردنی قازانجی ماددی و مەعنەوی، لەوانە (نامەی سوپاس بۆ فەرمانبەران)، بە مەبەستی کارکردنە سەر دەنگدەران و ئاراستەکردنی ئیرادەیان بەرەو کاندیدێکی دیاریکراو.

ئەم ماددانە بەڕوونی قەدەغەی دەکەن کە کاندیدەکان سوود لە پۆست و سامانی گشتی وەربگرن بۆ کڕینی دەنگ، بەڵام کێشەکە هێشتا لە لاوازی جێبەجێکردن و نەبوونی سزای ڕاستەوخۆدایە.

سێیەم؛ یاسای سزادانی عێراقی (ژمارە 111ـی ساڵی 1969)

هەرچەندە ئەم یاسایە ڕاستەوخۆ باس لە بەرتیلی هەڵبژاردن ناكات، بەڵام ماددەی (307) بنەمایەكی گشتی بۆ تاوانی بەرتیلكاری دادەنێت كە دەكرێت لەسەر ئەم حاڵەتەش جێبەجێ بكرێت:

سزا دەدرێت بە زیندان هەركەسێك كە پێشنیاز بكات یان بەڵێن بدات بە فەرمانبەرێكی گشتی یان كەسێكی ئەركدار بە خزمەتگوزاری گشتی یان هەر كەسێكی تر، سوودێكی نایاسایی لە بەرامبەر ئەنجامدانی كارێك كە ئەركی نییە یان دووركەوتنەوە لە كارێك لە كارەكانی پێگەی یان ئەركەكەی.

لێرەدا، دەنگدەر وەك "كەسێكی ئەركدار بە كارێكی یاسایی" (بەشداریكردن لە پرۆسەی دەنگدان) سەیر دەكرێت، بۆیە پێدانی بەرتیل پێی دەكەوێتە ژێر باری ئەم ماددەیە.

چوارەم؛ یاسای بەڕێوەبردنی دارایی فیدراڵی (ژمارە 6ـی ساڵی 2019)

ئەم یاسایە بنەمای مامەڵەكردن لەگەڵ سامانی گشتی دادەڕێژێت. بەپێی ئەم یاسایە، هەر كەلوپەلێك كە دەچێتە ناو دامەزراوەیەكی حكومییەوە، بە "سامانی گشتی" (مال عام) ئەژمار دەكرێت و دەبێت بە فەرمی تۆمار بكرێت .

ڕەهەندی ئیداری و ژمێریاری: پرۆسەی گۆڕینی "دیاری" بۆ "سامانی گشتی"

بۆ ئەوەی ڕێگری لەو دیاردە ناشرینە بكرێت كە كاندیدەكان دوای هەڵبژاردن كەلوپەلەكانیان دەبەنەوە، یاسای عێراقی و سیستەمی ژمێریاری یەكگرتوو پرۆسیجەرێكی ڕوون و وردی داناوە. جێبەجێكردنی ئەم ڕێكارانە ئەركی سەرشانی دامەزراوە حكومییەكانە (وەك فەرمانگەی كارەبا، شارەوانی، یان هەر دامەزراوەیەكی تر كە سوودمەندە). ئەگەر ئەم هەنگاوانە بگیرێنەبەر، ئەو "دیارییە" بە فەرمی دەبێتە موڵكی دەوڵەت و هیچ كەسێك ناتوانێت بیباتەوە.

پرۆسەی فەرمی بۆ وەرگرتنی دیارییەكان

1- داواكردنی نووسراوی فەرمی: دەبێت دامەزراوەی حكومی داوا لە كاندیدەكە بكات كە نووسراوێكی فەرمی پێشكەش بكات كە تێیدا ئاماژە بەوە كرابێت كە ئەم كەلوپەلە "بەخشینێكی یەكلاكەرەوەیە" (تبرع نهائی) و مافی گەڕاندنەوەی نییە.

2- پێكهێنانی لیژنەی وەرگرتن: دەبێت لیژنەیەكی پسپۆڕ پێكبهێنرێت كە نوێنەری (ئەندازیاری، كارگێڕی، و دارایی) لەخۆبگرێت بۆ پشكنین و هەڵسەنگاندنی كەلوپەلەكە.

3- ڕێكخستنی بەڵگەنامەی وەرگرتن (محضر استلام): لیژنەكە هەڵدەستێت بە نووسینی ڕاپۆرتێكی فەرمی كە ئەم زانیارییانەی تێدابێت:

٠ ناوی لایەنی بەخشەر (كاندیدەكە).
٠ تایبەتمەندی تەواوی كەلوپەلەكە (بۆ نموونە: محاویلەی كارەبا، جۆری، قەبارەی KVA).
٠ بەهای خەمڵێندراوی كەلوپەلەكە.
٠ شوێن و بەرواری دانانی.

4- تۆماركردنی لە سیستەمی ژمێریاری:

٠ دەركردنی ئاگاداریی داخڵكردنی كۆگا (إشعار إدخال مخزنی): بۆ ئەوەی كەلوپەلەكە بە فەرمی بچێتە ناو تۆمارەكانی كۆگای دامەزراوەكە.
٠ تۆماركردن وەك سامانی جێگیر (موجود ثابتة): كەلوپەلەكە ژمارەیەكی تایبەتی پێدەدرێت و دەخرێتە سەر لیستی سامانە جێگیرەكانی دەوڵەت.

5- دانانی نیشانەی موڵكیەتی گشتی: پێویستە نیشانەیەك لەسەر كەلوپەلەكە دابنرێت كە ئاماژە بەوە بكات ئەمە موڵكی دەوڵەتە (بۆ نموونە: "ئەم محاویلەیە موڵكی وەزارەتی كارەبایە").

بە جێبەجێكردنی ئەم هەنگاوانە، هەر هەوڵێك لەلایەن كاندیدەكەوە بۆ بردنی كەلوپەلەكە بە تاوانی دزینی سامانی گشتی و زیانگەیاندن بە ژێرخانی وڵات ئەژمار دەكرێت و ڕووبەڕووی سزای یاسایی دەبێتەوە. هەر فەرمانبەرێكیش كەمتەرخەمی بكات لە جێبەجێكردنی ئەم ڕێكارانە، بە هاوبەشی تاوانەكە دادەنرێت.

بۆ چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە، پێویستە:

٠ چالاككردنی یاساكان: دەبێت كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و دەسەڵاتی دادوەری بە توندی سزای سەرپێچیكاران بدەن.

٠ ناچاركردنی دامەزراوەكان بە تۆماركردن: وەزارەتی دارایی و دیوانی چاودێری دارایی دەبێت ڕێنمایی تووند دەربكەن بۆ تۆماركردنی هەر دیاری و بەخشینێك.

٠ هۆشیاركردنەوەی هاوڵاتیان: دەبێت لە ڕێگەی میدیاكانەوە هاووڵاتیان هۆشیار بكرێنەوە كە دەنگیان بە دیاری كاتی نەفرۆشن.

كۆبەند
دیاردەی كڕینی دەنگ و بەكارهێنانی خزمەتگوزاری گشتی وەك "بەرتیلی هەڵبژاردن" تەنها پێشێلكارییەكی سادە نییە، بەڵكو شێرپەنجەیەكە كە بە هێواشی جەستەی پرۆسەی سیاسی و دیموكراسی لە عێراقدا دادەڕزێنێت. ئەم ڕاپۆرتە بەوردی پیشانی دا كە چۆن ئەم دیاردەیە لە چەندین ڕەهەندەوە هەڕەشە لەسەر دەوڵەت و هاووڵاتیان دروست دەكات:

• لەڕووی یاساییەوە: كردەوەی كڕینی دەنگ بەپێی یاسای هەڵبژاردن و یاسای سزادانی عێراقی بە تاوانێكی ڕوون ئەژمار دەكرێت، بەڵام بەداخەوە جێبەجێكردنی ئەم یاسایانە زۆر لاوازە.

• لەڕووی ئیداری و ژمێریارییەوە: ڕێكار و پرۆسیجەری ڕوون هەیە بۆ گۆڕینی هەر دیاری و بەخشینێك بۆ سامانی گشتی، بەڵام كەمتەرخەمی دامەزراوە حكومییەكان وایكردووە كە كاندیدەكان بتوانن بە ئاسانی ئەو كەلوپەلانە ببەنەوە.

• لەڕووی سیاسییەوە: ئەم دیاردەیە پرۆسەی هەڵبژاردن لە كێبڕكێی نێوان فیكر و بەرنامەوە دادەبەزێنێت بۆ بازاڕێكی هەرزان بۆ كڕین و فرۆشتنی دەنگ، كە تێیدا نوێنەری ڕاستەقینەی خەڵك ون دەبێت.

بۆ بنەبڕكردنی ئەم دیاردە ناشرینە، پێویستە هەنگاوی كرداری و یەكلاكەرەوە بنرێت. چارەسەر تەنها بە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان نابێت، بەڵكو پێویستی بە ئیرادەیەكی سیاسی بەهێز و جێبەجێكردنی تووندی یاسا هەیە لەلایەن كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان و دەسەڵاتی دادوەرییەوە. لە هەمان كاتدا، دەبێت دیوانی چاودێری دارایی و وەزارەتی دارایی دامەزراوە حكومییەكان ناچار بكەن كە بە وردی ڕێكارە ژمێریارییەكان جێبەجێ بكەن و هەر كەسێك كەمتەرخەمی بكات، ڕووبەڕووی سزای تووند بكرێتەوە.

لە كۆتاییدا، گەڕاندنەوەی هەڵبژاردنەكان بۆ ڕێڕەوی ڕاستەقینەی خۆی، كە بریتییە لە ڕكابەری نێوان فیكر و بەرنامە، ئەركێكی نیشتمانییە. تەنها بەم شێوەیە دەتوانرێت متمانە بۆ پرۆسەی سیاسی بگەڕێنرێتەوە و حكومەتێك پێكبهێنرێت كە نوێنەرایەتی ئیرادەی ڕاستەقینەی گەل بكات، نەك ئیرادەی ئەوانەی كە دەنگەكان دەكڕن.

سەرچاوەكان

1- صحيفة المرصد. "بالفيديو: مرشح برلماني في العراق اشترى محول كهرباء على نفقته لخدمة أهالي بلدته.. وبعدما خسر في الانتخابات كانت المفاجأة !" al-marsd.com.
2- مجلس النواب العراقي. "قانون انتخابات مجلس النواب العراقي رقم (9) لسنة 2020." moj.gov.iq, 2020.
3-  جمهورية العراق. "قانون الإدارة المالية الاتحادية رقم (6) لسنة 2019." moj.gov.iq, 2019.
4- المفوضية العليا المستقلة للانتخابات. "نظام الحملات الانتخابية رقم (4) لسنة 2025." ihec.iq, 2025.
5- مجلس النواب العراقي. "قانون التعديل الثالث لقانون انتخابات مجالس المحافظات والاقضية رقم (12) لسنة 2018." moj.gov.iq, 2023.