لە سەنگافوورەوە بۆ کوردستان؛ وانەکانی بنیاتنانی دەوڵەت لە نێوان  مەسرور بارزانی و لی کوان یو

ئەم ڕاپۆرتە شیکارییە هەوڵدەدات بەراوردکارییەکی قووڵ و تێکەڵاو لە نێوان ستراتیژییەکانی بنیادنانی وڵات لەلایەن دوو سەرکردەی دیارەوە بکات: لی کوان یو، دامەزرێنەر و یەکەم سەرۆکوەزیرانی سەنگافوورە و  مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان.

هەرچەندە هەردووکیان لە نەتەوەی جیاواز و ژینگەی سیاسی و جوگرافیای جیاوازدا کاریان کردووە، بەڵام هەوڵەکانیان بۆ گەشەپێدان و خۆشگوزەرانی گەلەکانیان هاوشێوەیی بەرچاویان هەیە.

 ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ئەو بنەمایانەی لی کوان یو سەنگافوورەی لە وڵاتێکی هەژارەوە گۆڕی بۆ یەکێک لە پێشکەوتووترین وڵاتانی جیهان، لەگەڵ هەوڵەکانی مەسرور بارزانی بۆ بنیادنانی ژێرخانێکی بەهێز و گەشەپێدانی هەرێمی کوردستان لەژێر فشار و ئاستەنگە ناوخۆیی و دەرەکییەکاندا، بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازییەکانی سیستەمی حوکمڕانی، کاریگەرییەکانی پۆپۆلیزم، و ئاستەنگەکانی گەندەڵی لەسەر جێبەجێکردنی ستراتیژییەکان.

سەرەتا تیشک دەخەینە سەر بەروارە ستراتیژییەکانی مەسرور بارزانی و ئەو دیدگایەی کە بۆ بنیاتنانی کوردستانێکی بەهێز و خۆشگوزەران هەیەتی. لەژێر سەرۆکایەتی ئەودا، کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان جەختی لەسەر چەندین بوار کردووەتەوە کە بەشێوەیەکی بنەڕەتی کاریگەرییان لەسەر پرۆسەی بنیادنانی وڵات هەیە.

یەکێک لە ستراتیژییە سەرەکییەکان بریتییە لە هەمەجۆرکردنی سەرچاوەکانی داهات و بەهێزکردنی کەرتی تایبەت، کە بە پایەی سەرەکی بۆ گەشەی ئابووریی درێژخایەن و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە نەوت دادەنرێن.

ئەم دیدگایە لەگەڵ پڕۆژەکانی پەرەپێدانی ژێرخان وەک دروستکردنی بەنداوەکان، پۆندەكان، ڕێگاوبان، دروستكردنی باڵاخانە حكومییەكان، نەخۆشخانەكان، قوتابخانەكان، هاوكاریكردنی كەرتی تایبەت لە دروستكردنی پرۆژەی خزمتگوزاری بۆ هاووڵاتیان، ڕاكێشانی سەرمایەی بیانی  بۆ ناوخۆ،  گرنگیدان بە كارگەكان، دابینکردنی خزمەتگوزاری بۆ هاووڵاتیان (کارەبای 24 کاتژمێری و ئاوی بەردەوام) دروستکردنی پشتێنەی سەوزی هەولێر و دروستکردنی چەندین پارکی گەورە لە شارە جیاوازەکان و بەرزکردنەوەی ڕێژەی سەوازیی، لەگەڵ چەندین پرۆژەی تر كە بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كاریگەرییان لەسەر خۆشگوزەرانی هاووڵاتیان هەیە، کە ئامانج لێیان دابینکردنی ئاسایشی ئاو و ژینگەیەکی تەندروستە.

سەرۆكی حكومەت بەردەوام جەختی لەسەر چاکسازی و بوژانەوەی ئابووری کردووەتەوە، کەمکردنەوەی گەندەڵی وەک  ستراتیژییەکی ڕوون: بنیات بنێ، بیپارێزە و گەشەی پێبدە،  ئەم دروشمەی وەک چوارچێوەیەکی گشتی بۆ هەوڵەکانی حکومەت خستووەتە ڕوو.

پەرەپێدان بە توانای گەنجان و گەشەپێدانی مرۆیی وەک گرنگترین وەبەرهێنان بۆ داهاتووی کوردستان سەیر دەکرێت. لەگەڵ پەرەپێدانی کەرتی گەشتیاری وەک دەستپێشخەری (ڤیزت کوردستان) و دەیان پڕۆژەی گەشتیاری و کۆڕنیش، ئەم هەوڵانە لەگەڵ دیدگایەکی فراوانتر بۆ حوکمڕانی باش و شەفافیەت و بەهێزکردنی فرەکولتووری و پێکەوەژیان یەک دەگرنەوە وەک هێزێک بۆ بنیادنانی کوردستانێکی دیموکرات و ئاشتییانە.

بەدیجیتاڵیکردن و گۆڕانکاری تەکنەلۆژی بەشێکی دانەبڕاوە لە ستراتیژییەکەی مەسرور بارزانی بۆ پێشخستنی خزمەتگوزارییەکان و گەشەی ئابووری، بەتایبەت دابەشکردنی مووچە لەڕێگەی هەژماری من و هاندانی سەرجەم خەڵک بۆ دروستکردنی هەژماری بانکی.

ئەم پێشەکییە بەراوردکارییە، لەکاتێکدا قووڵ دەبێتەوە لە دیدگای مەسرور بارزانی، بنەمایەک دادەنێت بۆ شیکردنەوەیەکی وردتر لەسەر هاوشێوەیی و جیاوازییەکانی لەگەڵ ئەزموونی لی کوان یو لە سەنگافوورە، بە ئامانجی دەستنیشانکردنی وانە و دەرئەنجامەکان بۆ پرۆسەی بنیاتنانی وڵات لە هەرێمی کوردستاندا.

یەكەم: ستراتیژیەتەکانی بنیاتنانی وڵات؛ لێکچوون و جیاوازییەکان لەژێر کاریگەرییەکانی حوکمڕانیدا

هەردوو سەرکردە، لی کوان یو و مەسرور بارزانی، لە کاتێکی پڕ لە ئاڵنگاری و قەیراندا دەستیان بە حوکمڕانی کردووە. لی کوان یو  لەدوای جیابوونەوەی لە مالیزیا و بەبێ سەرچاوەی سروشتی، سەنگافوورەی بەرەو پێشکەوتن برد.

 مەسرور بارزانیش لەکاتێکدا سەرۆکایەتیی حکومەتی گرتە دەست، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی چەندین قەیرانی گەورە ببووەوە، لەوانە؛ پەتای کۆرۆنا، گەمارۆی ئابووری لەلایەن حکومەتی فیدراڵی عێراقەوە، بڕینی مووچە و بودجە، كاریگەرییە بەردەوامەکانی شەڕی دژی داعش، بەڵام سەرەڕای ئەم ئاستەنگانە، هەردووکیان گرنگییەکی زۆریان بە بنیاتنانی ژێرخان و گەشەپێدانی ئابووری دا، شێوازی حوکمڕانی و ئاستی یەکڕیزی سیاسی کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر خێرایی و کاریگەری جێبەجێکردنی ستراتیژییەکان هەبووە.

 

مەسرور بارزانی و کابینەکەی لەژێر فشارێکی زۆری ئابووریدا، هەوڵیان داوە ژێرخانێکی بەهێز بنیات بنێن لە بواری ئاسایشی ئاو و بەنداوەکاندا، بەهۆی وشکەساڵی و گرنگی ئاو وەک سەرچاوەیەکی ستراتیژی، حکومەت گرنگییەکی زۆری بەم سێکتەرە داوە، پڕۆژەی گەورەی وەک؛ گواستنەوەی خێرای ئاو بۆ هەولێر بە بڕی 480 ملیۆن دۆلار (تەواو بووە)، پڕۆژەی دووکان - سلێمانی 3 بە بڕی 423 ملیۆن دۆلار (کاری تێدا دەکرێت)، پڕۆژەی ئاوی قوشتەپە (لە کۆتاییدایە).

هەروەها 90 بەنداو و پۆند و پڕۆژەی ئاو و ئاوەڕۆ بە بڕی زیاتر لە 265 ملیار دینار دروستکراون، کە توانای گلدانەوەی سەدان ملیار مەتر سێجا ئاویان هەیە.

 

لە بواری وزە و کارەبادا، هەرێمی کوردستان پشت بە گازی سروشتی ناوخۆیی دەبەستێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، کێڵگەی کۆرمۆر زیاتر لە 75-80%ی کارەبای هەرێم دابین دەکات، پڕۆژەی فراوانکردنی KM250 بۆ زیادکردنی توانای بەرهەمهێنان بە ڕێژەی 50% تا ساڵی 2026 لەئارادایە، ئەم ستراتیژییە هاوشێوەی مۆدێلی سەنگافوورەیە لەڕووی کارایی و ئاسایشی وزەوە.

 

لە بواری ڕێگەوبان و گەشەپێدانی ژێرخاندا، حکومەت گرنگییەکی زۆری بە بنیاتنانی ڕێگاوبان و پرد داوە بۆ ئاسانکاری هاتووچۆ و پەرەپێدانی بازرگانی و گەشتیاری، زیاتر لە 1,400 کم ڕێگەوبان لە ساڵی 2019ەوە دروستکراون یان نۆژەن کراونەتەوە، زیاتر لە 700 پڕۆژەی ڕێگەوبان و پرد تا ناوەڕاستی 2025 تەواو کراون.

 

 ئەمانە چەندین پرۆژەی ترن كە بنیاتنراون وەكو ستراتیژیەت بۆ چاكسازی لە هەڵەكانی ڕابردوو بۆ ئێستا و بۆ نەوەكانی داهاتوو.

1- پەروەردە: وەبەرهێنان لە داهاتوو

دیدگای لی کوان یو: پەروەردە وەک سامانی نیشتمان

لی کوان یو دیدگایەکی ڕوونی هەبوو پەروەردە و خەڵک دەبنە گرنگترین سامانی نیشتمان لە دوورگەیەکی بێ سەرچاوەی سروشتی، لە ساڵەکانی 1950 و 1960دا، ئەو گرنگی دا بە دروستکردنی سیستەمێکی پەروەردەیی گشتگیر و کارا کە هێزی کاری شارەزا بۆ بەرنامەی پیشەسازیکردنی سەنگافوورە ئامادە بکات.

 یەکێک لە بڕیارە ستراتیژییەکانی، سیاسەتی دوو زمانی بوو، کە ئینگلیزی وەک زمانی کار و پەروەردە دیاری کرا، لەگەڵ پاراستنی زمانی دایک بۆ پاراستنی ڕەگەزی کولتووری. ئەم سیاسەتە نەک تەنها دڵنیایی لە هاوسەنگی کۆمەڵایەتی کردەوە، بەڵکو سەنگافوورەی ئامادە کرد بۆ پێکەوەکردن لەگەڵ ئابووریی جیهانی.


ئێستا سەنگافوورە دوو زانکۆی هەیە لە ڕیزبەندی 50 زانکۆی یەکەمی جیهاندان و شانازییا پێوە دەکات: زانکۆی تەکنەلۆژیای نانیانگ (NTU) و زانکۆی نیشتمانیی سەنگافوورە (NUS). ئەم دەستکەوتە لە وڵاتێکی تەنها 50 ساڵەدا، گەورەیی دیدگای لی کوان یو دەردەخات لە وەبەرهێنان لە پەروەردە وەک بنیاتی داهاتوو.

لە هەرێمی کوردستان، کابینەی نۆیەم گرنگییەکی تایبەتی بە پەرەپێدانی خزمەتگوزاری پەروەردە داوە، لەژێر ڕۆشنایی ڕاسپاردەکانی سەرۆک بارزانیدا، 214 قوتابخانەی نوێ و 629 پۆلی خوێندنی تازە دروستکراون. 2,114 قوتابخانە نۆژەن کراونەتەوە، هەروەها 43 قوتابخانە و باخچە لە قۆناغی جێبەجێکردندان.


 لە بواری خوێندنی باڵادا، دوو زانکۆی نوێ و 21 کۆلێژ و پەیمانگا دروستکراون لەگەڵ کردنەوەی 143 بەشی زانستی لە کۆلێژەکان. ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەسرور بارزانی لە ساڵانی ڕابردوودا زانکۆی ئەمریکی لە کوردستان -ی دامەزراندووە کە یەکێک لە باشترین زانکۆکانی کوردستان و عێراقە.

دەستکەوتێکی تری کۆمەڵایەتی گرنگ، خستنەبەر خوێندنی 33,300 منداڵە، کە ئەمە هەنگاوێکی گرنگە بۆ کەمکردنەوەی نایەکسانی کۆمەڵایەتی و دابینکردنی هەلی یەکسان بۆ هەموو منداڵان. هەروەها لێخۆشبوون بە ڕێژەی جیاواز بۆ قوتابیانی یەکەم و ئەو قوتابیانەی لە چاکسازی سزا دراون، منداڵانی زیندانییە سیاسییەکان، کەسوکاری پێشمەرگە و کەمئەندامانی سەنگەر دابین کراوە، کە ئەمە ڕەنگدانەوەی دادپەروەری کۆمەڵایەتییە.

2- تەندروستی: پاراستنی تەندروستی نیشتیمان

سەنگافوورە سیستەمێکی تەندروستیی گشتگیری دامەزراندووە کە دڵنیایی لە گشتگیری دەدات بۆ هەموو هاووڵاتیان و سەنگافوورە تێکەڵەیەک لە دامەزراوە گشتی و تایبەتەکان بەکاردێنێت بۆ دابینکردنی خزمەتگوزاریی تەندروستیی کوالێتی بەرز، نەخۆشخانەی گشتیی سەنگافوورە (Singapore General Hospital) لە ڕیزبەندیی جیهانیدا لە پلەی نۆیەمدایە لە نێوان 250 نەخۆشخانەی هەڵسەنگێنراودا.

لە هەرێمی کوردستان، بۆ هەموو هاووڵاتیان و تێکەڵەیەک لە دامەزراوە گشتی و تایبەتەکان بەکاردێنێت ئێستا 67 نەخۆشخانەی حکومی هەیە، لە ماوەی کابینەی نۆیەمدا، 31 بنکەی تەندروستی و پسپۆڕی بنیاتنراون و 8 نەخۆشخانە و سەنتەری تایبەت بۆ چارەسەری تووشبووانی نەخۆشی شێرپەنجە دامەزراون، دوو نەخۆشخانەی دیکە لە قۆناغی جێبەجێکردندان، هەروەها 56 بنکەی پشکنینی تاقیگەیی وێنەیی دامەزراون.

یەکێک لە هەنگاوە گرنگەکان، کاراکردنەوەی سندووقی شیاندنەوەیە بۆ خاوەن پێداویستییە تایبەتەکان، کە ئەمە ڕەنگدانەوەی گرنگیدان بە هەموو توێژەکانی کۆمەڵگەیە.

لە بواری دەرماندا، ڕێکخستنەوەی بازاڕی دەرمانە پزیشکییەکان لە ڕێگەی "ستیکەری دەرمان" کوالێتی و نرخی دەرمانی تا ڕادەیەکی باش کۆنترۆڵ کردووە. هەروەها چارەسەری بێبەرامبەر بۆ نەخۆشانی تالاسیمیا دەستەبەر کراوە، کە ئەمە بارگرانییەکی گەورەی لەسەر خێزانەکان کەم کردووەتەوە.

3-      ژێرخانی دیجیتاڵی: وەرچەرخانی گرنگ

سەنگافوورە دەستکەوتێکی Smart Nation دەستپێکردووە، کە هەوڵێکی گشتگیری نیشتیمانییە بۆ بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری، تۆڕەکان و داتای گەورە بۆ دروستکردنی چارەسەرە تەکنەلۆژییەکان، ئەم دەستکەوتە لەلایەن وەزارەتی گەشەپێدانی دیجیتاڵی و زانیارییەوە ڕێبەری دەکرێت و ئامانجی دروستکردنی داهاتوویەکی دیجیتاڵی گەشاوەیە، سەنگافوورە یەکەمە لە ئاسیا لە ژێرخانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندی (ICT) و خاوەنی خێراترین ئینتەرنێتی فیکسییە لە جیهاندایە.

هەرێمی کوردستان: وەرچەرخانی دیجیتاڵی

شانبەشانی پێشکەوتنەکانی جیهان، کابینەی مەسرور بارزانی وەرچەرخانێکی گەورەی لە بواری دیجیتاڵی بەرپاکردووە و بەشێکی زۆری کاروبارەکانی حکومەتی بەدیجیتاڵی کردووە، لەپێناو کەمکردنەوەی ڕۆتین و هێنانەدی شەفافیەت، نموونەی ئەو کارانەی لەم سێکتەرەدا کراون بریتین لە:

• ئەپلیکەیشنی KRD Pass بۆ بەڕێوەبردنی بەڵگەنامەی دیجیتاڵی

• دەروازەی حەج بۆ ئاسانکردنی پڕۆسەی حەج

• سیستەمی بەڕێوەبردنی بەڵگەنامەکان بۆ کەمکردنەوەی کاغەزبازی

• پۆڕتاڵ و سیستەمی پڕۆژەی ڕووناکی بۆ بەڕێوەبردنی کارەبا

• سیستەمی ناوەندی مووچە بۆ شەفافیەتی دارایی

• پۆرتاڵ و سیستەمی پڕۆژەی هەژماری من بۆ دیجیتاڵکردنی مووچە

• سیستەمی سکاڵای هاووڵاتیان بۆ گوێگرتن لە دەنگی هاوڵاتیان

• سیستەمی تۆمارکردنی دامەزراوە بازرگانییەکان بۆ ئاسانکردنی وەبەرهێنان

• ڤیزای ئەلیکترۆنی بۆ ئاسانکردنی گەشتیاری

ئەم وەرچەرخانە دیجیتاڵییە نەک تەنها کارایی حکومەت باشتر دەکات، بەڵکو شەفافیەت زیاد دەکات و هەڵەکانی گەندەڵی کەم دەکاتەوە.

4-   خزمەتگوزاریی بنەڕەتی: ئاو، کارەبا و پاکیژەیی

هەرێمی کوردستان: دابینکردنی بەردەوام

لە بواری خزمەتگوزاریی بنەڕەتیدا، حکومەتی هەرێم دەستکەوتی بەرچاوی هەیە:

ئاو: ساڵانە بڕی 1,031,747،55 مەتر سێجا ئاوی پاک بۆ هاوڵاتیان دابین دەکرێت.

کارەبا: ئێستا 4,200 مێگاوات کارەبا دابین دەکرێت، ئامانج ئەوەیە تا کۆتایی 2026، کارەبای 24 کاتژمێری لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕووناکیدا بۆ سەرجەم هاوڵاتیان لە تەواوی شار و شارۆچکەکان دابین بکرێت. لە ماوەی کابینەی نۆیەمدا، 3,564 پڕۆژە لە بواری بەرهەمهێنان و گواستنەوەی کارەبا ئەنجامدراون و بەرهەمهێنانی کارەبا بە بڕی 1,840 مێگاوات زیاد بووە.

شارەوانی: ساڵانە زیاتر لە 2,500 تۆن زبڵ و خاشاک بە تێچووی 125 ملیار دینار کۆدەکرێتەوە و چارەسەر دەکرێت.

5- ڕەخساندنی هەلی کار و بەهێزکردنی کەرتی تایبەت

لی کوان یو ژینگەیەکی لەباری فەراهەم کرد بۆ وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی، بە دروستکردنی سیستەمێکی یاسایی ڕوون، کەمکردنەوەی ڕۆتین و دابینکردنی هێزی کاری شارەزا، ئەمە وای کرد سەنگافوورە ببێتە ناوەندێکی جیهانی بۆ بازرگانی ە دارایی و تەکنەلۆژیا.

بۆ پەرەپێدانی هەلی کار لە هەرێمی کوردستان و دابینکردنی ئاسایشی ئابووری، کابینەی نۆیەم بنەمایەکی پتەوی داڕشتووە و کاری بۆ دروستکردنی ژینگەیەکی یاسایی گونجاو کردووە، سەرەڕای ئاستەنگەکانی حکومەتی فیدراڵی عێراق، هەلی کار لە کەرتی تایبەت و کەرتی گشتی بۆ ژمارەیەکی زۆری هاووڵاتیان دەستەبەر کراوە:

 

• لە ڕێگەی پڕۆژەکانی وەبەرهێنانەوە 158,000 هاووڵاتی لە کەرتی تایبەت دامەزراون.

• یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکان و مامۆستایانی وانەبێژ 48,004 کەس دامەزراون.

• لە ڕاهێنانی پیشەیی 9,718 هاووڵاتی بەشدارییان کردووە.

•لە سندووقی پشتیوانی پڕۆژە بچووکەکان 8,136 هاووڵاتی سوودمەند بوون.

• کرێکارانی ناوخۆیی و بیانی 116,000 دەستەبەرکراون.

 

• پڕۆژەکانی کەرتی تایبەت 57,500 یان دەستەبەریان بۆ کراوە، 29,000 پڕۆژە تەنها لە ماوەی کابینەی نۆیەمدا دەستەبەرکراون.

ئەم ژمارانە دەریدەخەن کە نیوەی زیاتری پڕۆژە دەستەبەرکراوەکان لە ماوەی کابینەی نۆیەمدا بووە، ئەمە ڕەنگدانەوەی ژینگەیەکی لەبارترە بۆ وەبەرهێنان و کارکردن.

5-      هەرێمی کوردستان: جەمسەری جیاوازی

کابینەی نۆیەم گرنگی تایبەتی بە پێکەوەژیان و ڕێزگرتن لە جیاوازی داوە، لە هەرێمی کوردستان هەشت پێکهاتەی ئایینی و ئایینزای فەرمی هەن، لە ماوەی ئەم کابینەیەدا 489 شوێنی ئایین پەرستی و بۆنە ئایینیەکان بەگشتی دروستکراون.

لە بواری میدیا و ئازادی ڕادەربڕیندا، ئێستا 128 کەناڵی تەلەفزیۆنی ناوخۆیی، 30 کەناڵی تەلەفزیۆنی ئاسمانی، 179 ڕادیۆ، 149 ماڵپەڕی فەرمی ئەلیکترۆنی و 1,017 ڕۆژنامە و گۆڤار مۆڵەتی کارکردنیان پێدراوە. هەروەها 5,786 ڕێکخراوی ناوخۆیی و بیانی تۆمارکراون و زەمینەی کاریان بەتەواوی بۆ ڕەخساوە.

لە بواری مرۆڤایەتیدا، وێرای زۆری قەیران و ئاڵنگاریەکان، 858,578 ئاوارە لە 27 کەمپ لە هەرێمی کوردستان دەژین و تێچووی ساڵانەیان بریتیە لە 8،3 ملیۆن دۆلار .

کارئاسانی بۆ هاوڵاتیان: نزیککردنەوەی خزمەتگوزاری

لە کابینەی مەسرور بارزانیدا و لەژێر ڕاسپاردەی ڕاستەوخۆی سەرۆک بارزانی، لەپێناو کارئاسانیی زیاتر بۆ کاروباری هاووڵاتیان، بڕیاردرا بە هێنانەکایەی ئیدارەی سەربەخۆ لە سۆران و زاخۆ، 12 قەزا، 9 ناحیە و زیاتر لە 71 بەڕێوەبەرایەتیی خزمەتگوزاری دامەرزان، ئەم هەنگاوە خزمەتگوزاری نزیکتر دەکاتەوە بە هاووڵاتیان و کاتی چاوەڕوانکردن و تێچووی گواستنەوە کەم دەکاتەوە.

دووەم:  چاکسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی: لە فەلسەفەی لی کوان یو بۆ هەنگاوەکانی هەرێمی کوردستان

گەندەڵی، وەک نەخۆشییەکی کوشندە، هەڕەشەیەکی جددییە لەسەر کۆمەڵگە و دەوڵەتەکان لە سەردەمی هاوچەرخدا، ئەم دیاردەیە تەنها لە وەرگرتنی بەرتیل و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتدا کورت نابێتەوە، بەڵکو هەموو جومگەکانی ژیانی ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیاسی دەگرێتەوە، دەبێتە هۆی تێکچوونی دادپەروەری، لاوازکردنی متمانەی هاووڵاتیان بە دامەزراوەکانی دەوڵەت و ڕێگری لە گەشەپێدانی بەردەوام، لەم ڕوانگەیەوە، چاکسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بووەتە پێویستییەکی بنەڕەتی بۆ هەر سیستەمێکی سیاسی کە بیەوێت بەرەو پێشەوە هەنگاو بنێت، ئەم بابەتە تیشک دەخاتە سەر تێکەڵاویی ستراتیژییەکانی بنیاتنانی دەوڵەت، بەراوردکاری نێوان ئەزموونی سەنگافوورە وەک مۆدێلێکی جیهانی و هەنگاوەکانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان.

1-    لێکچوونی خۆنەویستانە بۆ بنیاتنانی نیشتیمان: لی کوان یو و  مەسرور بارزانی

کاتێک باس لە بنیاتنانی دەوڵەتێکی سەرکەوتوو و بەهێز دەکرێت، ئەزموونی سەنگافوورە لەژێر سەرکردایەتی لی کوان یو وەک نموونەیەکی بێهاوتا دێتە بەرچاو، فەلسەفەی لی کوان یو لەسەر بنەمای ویستێکی سیاسی پۆڵایین بۆ بنبڕکردنی گەندەڵی دامەزرابوو، ئەو باوەڕی وابوو پاککردنەوەی گەندەڵی "وەک پاککردنەوەی قادرمە وایە، پێویستە لە پلەکانی سەرەوە دەستپێبکرێت" ، ئەم دیدگایە بووە بنەمای ستراتیژێکی گشتگیر کە پشتی بە چوار کۆڵەکەی سەرەکی بەستبوو: یاسای تووند و کاریگەر، دەزگای جێبەجێکاری سەربەخۆ (CPIB)، سیستەمی دادوەریی سەربەخۆ، کارگێڕییەکی شەفاف و شایستە، ئەم تێکەڵەیە وای کرد سەنگافوورە لە وڵاتێکی گەندەڵەوە ببێتە یەکێک لە پاکترین وڵاتانی جیهان.

لەلایەکی دیکەوە، لە هەرێمی کوردستان، هەوڵەکانی سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی و کابینەی نۆیەم، وێڕای جیاوازیی زۆری بارودۆخەکان، لێکچوونێکی خۆنەویستانەیان لەگەڵ ئەم فەلسەفەیەدا هەیە لە ئامانجی بنیاتنانی وڵات.

 هەردوو سەرکردە باوەڕیان بەوە هەیە شەفافیەت و چاکسازی بنچینەی دەوڵەتێکی بەهێزن. لی کوان یو بەتووندی ڕووبەڕووی گەندەڵی بووەوە بۆ بەدەستهێنانی متمانەی هاووڵاتیان و وەبەرهێنەران، کە ئەمە نهێنیی سەرکەوتنی سەنگافوورە بوو.

بەهەمانشێوە کابینەی نۆیەم پڕۆژەی چاکسازی گشتگیری دەستپێکردووە، بەتایبەت لە بوارەکانی بەدیجیتاڵکردن پڕۆژەی "هەژماری من"ی کردووە، کە ئامانجی بەدیجیتاڵکردنی مووچەی نزیکەی یەک ملیۆن مووچەخۆرە، تا مانگی ئەیلوولی 2025، زیاتر لە 900 هەزار کەس لەم پڕۆژەیەدا تۆمار کراون. چاکسازی کارگێڕی و دارایی ئامانج لێی پتەوکردنی ژێرخانی ئابووری و دامەزراوەیی هەرێمە.

2-    ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی: ڕاپۆرتە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان

هەوڵەکانی حکومەتی هەرێم بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیشدا دەنگی داوەتەوە، ڕاپۆرتێکی بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەکگرتووەکان (UNDP) لە ئابی 2024، ئاماژەی بە پێشکەوتنی بەرچاوی حکومەتی هەرێم کردووە لەم بوارەدا، ڕاپۆرتەکە کە بە هاوکاری یەکێتی ئەورووپا و ئەنجوقمەنی دادوەریی هەرێم ئامادە کراوە، داتای وردی لەسەر کەیسەکانی گەندەڵی خستووەتەڕوو و چەندین پێشنیازی بۆ چاکسازی زیاتر پێشکەش کردووە، وەک دامەزراندنی دادگای تایبەت بە کەیسەکانی گەندەڵی و دەرچوواندنی یاسای پاراستنی زانیاریدەران.

لەسەر ئاستی ناوخۆییش، لە ئەیلوولی 2024، هەرێمی کوردستان یەکەم ڕاپۆرتی ستراتیژیی خۆی لەسەر گەندەڵی لە کەرتی گشتیدا بڵاوکردەوە، لەم بۆنەیەدا، سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی جەختی کردەوە یەکێک لە ئاستەنگە سەرەکییەکان لەبەردەم چاکسازی، دژایەتیی سیاسییە، بەڵام دووپاتی کردەوە  حکومەت سوورە لەسەر بەردەوامبوون بە پڕۆسەی چاکسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی.

 

سێیەم: ئاستەنگەکان و کاریگەرییان لەسەر بنیاتنانی وڵات: بەراوردکاری نێوان سەنگافوورە و هەرێمی کوردستان

لە پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەتدا، هەر وڵاتێک ڕووبەڕووی کۆمەڵێک ئاستەنگ دەبێتەوە کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر خێرایی و کاریگەری جێبەجێکردنی ستراتیژییەکان هەیە. سەرەڕای لێکچوونی دیدگا و فەلسەفە لە نێوان لی کوان یو لە سەنگافوورە و مەسرور بارزانی لە هەرێمی کوردستاندا، جیاوازییە بنەڕەتییەکان لە سیاق و ژینگەی سیاسی، یەکڕیزی بڕیار و سەروەری نیشتیمانیدا دەردەکەون.

ئەم جیاوازییانە کاریگەریی بەرچاویان هەیە لەسەر توانای ئەم دوو سەرکردەیە لە جێبەجێکردنی دیدگاکانیان بۆ بنیاتنانی وڵاتێکی بەهێز و گەشاوە. ئەم بابەتە تیشک دەخاتە سەر ئاستەنگەکانی هەردوو ئەزموون و کاریگەرییان لەسەر پڕۆسەی بنیاتنانی وڵات.

1-    حوکمڕانی، سەروەری یاسا و کاریگەری یەکڕیزی بڕیار

لی کوان یو سیستەمێکی حوکمڕانی دامەزراند کە تێیدا یاسا سەروەر بوو لە سەنگافوورە، پارتی کرێکارانی گەل (PAP) لە ماوەی حوکمڕانی لی کوان یودا باڵادەست بوو، ئەمەش ڕێگەی بە جێبەجێکردنی بڕیارە بوێرەکان دەدا بەبێ ئاستەنگی زۆری ناوخۆیی.

کاتێک لی کوان یو لە ساڵی 1965 سەرکردایەتی سەنگافوورەی وەرگرت، ئەم دوورگە بچووکە ڕووبەڕووی ئاستەنگە جددییەکان بووەوە کە دەیانتوانی ببنە هۆی شکستی پڕۆژەی بنیاتنانی دەوڵەت. یەکێک لە گرنگترین ئەم ئاستەنگانە، نەبوونی سەرچاوەی سروشتی بوو.

سەنگافوورە دوورگەیەکی بچووکە بە ڕووبەری تەنها 728.6 کیلۆمەتری چوارگۆشە، بێ سەرچاوەی سروشتی وەک نەوت، گاز، کانزا یان زەوی کشتوکاڵی بەرفراوان. ئەمە واتا سەنگافوورە پێویستی بە هاوردەکردنی هەموو شتێک هەبوو، لە ئاو و خۆراک بگرە تا وزە و کەرەستەی خاو.

لە بەرامبەردا مەسرور بارزانی لە هەرێمێکدا حوکمڕانی دەکات کە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی فیدراڵیدایە و دەسەڵاتەکانی بەتایبەت لە بواری وزەدا، هەرێمی کوردستان بەردەوام رووبەڕووی "قەید و کۆتەکانی بەغدا" دەبێتەوە، وەک بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە نەوت و گاز لە ساڵی 2022 کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نادەستووری دانا، ڕاگرتنی هەناردەی نەوت لە ڕێگەی بەندەری جیهانەوە لە ساڵی 2023،و کێشەی بەردەوامی مووچە و بودجە لە ساڵانی 2024-2025، ئەمەش وای کردووە حکومەتی هەرێم زیاتر سەرنج بخاتە سەر سەربەخۆیی خزمەتگوزاری و دارایی ناوخۆیی.

جیاوازییەکی سەرەکی دیکە لە نێوان هەردوو ئەزموونەکەدا، لە هەرێمی کوردستان بوونی چەندین لایەنی سیاسی و ئۆپۆزیسیۆنی ناوخۆییە، تەنانەت هیچ مۆدێلێکی تری هاوشێوە لە جیهاندا نییە، حیزب هەبێت بەشدار بێت لە حكومەت بەڵام لە گوتاری سیاسی ئۆپۆزیسیۆن بێت، ئەمە زۆرجار ڕێگر بووە لە جێبەجێکردنی هەندێک بڕیاری ستراتیژی، بەتایبەت ئەوانەی کە پێویستیان بە پشتیوانییەکی بەرفراوان هەیە و لەوانەیە لەلایەن هەندێکەوە بە "پۆپۆلیستی" لێکبدرێنەوە.

ئەم دۆخە وای کردووە حکومەتی هەرێم نەتوانێت هەموو بڕیارە بوێرەکان جێبەجێ بکات، چونکە پێویستی بە سازان و ڕەزامەندی لایەنە جیاوازەکان هەیە، ئەمەش بەپێچەوانەی مۆدێلی سەنگافوورەیە کە یەک حیزبی باڵادەست ڕێگەی خۆش کرد بۆ بەخێرایی جێبەجێکردنی سیاسەتەکان، "ئەگەر بەس پارتی دیموكراتی كوردستان وە حكومرانییەكی وەكو مەسرور بارزانی هەبووایە و لە ماوەییەكدا  ئێمە دەمانتوانی کوردستان بکەینە سەنگافوورە"، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەو باوەڕەی کە یەکڕیزی سیاسی و نەبوونی ململانێی ناوخۆیی دەتوانێت خێراتر پڕۆسەی بنیادنانی وڵات بەرەو پێش ببات.

2-    هەرێمی کوردستان: فشار و دەستوەردان وەک ئاستەنگی بنەڕەتی

لەلایەکی دیکەوە مەسرور بارزانی لە هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی ئاستەنگی زۆر قورستر دەبێتەوە کە بە بنەڕەتی جیاوازن لەوانەی سەنگافوورە، جگە لە کێشە ناوخۆییەکان وەک نەبوونی یەکڕیزی تەواوی سیاسی و کاریگەری پۆپۆلیزم لەسەر بڕیارە بوێرەکان، هەرێمەکە بەردەوام لەژێر فشار و دەستوەردانی حکومەتی ناوەندی عێراق و هەندێک لایەنی ناوخۆیی و دەرەکیدایە.

سەرەڕای هەوڵە بەردەوامەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی بەرێز مەسرور بارزانی بۆ بنیادنانی وڵاتێکی گەشاوە، ئاستەنگە جیددییەکان لە دوو ئاستدا کاریگەرییان لەسەر جێبەجێکردنی ستراتیژییەکان هەیە. ئەم ئاستەنگانە دەتوانرێت لە دوو بەشی سەرەکیدا پۆلێن بکرێن.

یەکەم: ئاستەنگە ناوخۆییەکان

پۆپۆلیزم و ئۆپۆزسیۆنی ناهاوکار

یەکێک لە گرنگترین ئاستەنگە ناوخۆییەکان، بوونی ئۆپۆزسیۆنێکی ناهاوکارە کە بەشێوەی پۆپۆلیستی دژایەتی چاکسازییە بوێرەکان دەکات. خودی سەرۆکوەزیران مەسرور بارزانی ئاماژەی بەوە کردووە کە "یەکێک لە ئاستەنگە سەرەکییەکان لەبەردەم چاکسازی، دژایەتیی سیاسییە". ئەم دژایەتییە لەکاتێکدا دەردەکەوێت کە هەندێک لایەنی سیاسی بەمەبەستی بەدەستهێنانی پشتیوانی خەڵکی، دژایەتی ئەو چاکسازییانە دەکەن کە لە کورتخایەندا ئازاردەرن، بەڵام لە درێژخایەندا سوودبەخشن.

نەبوونی ژینگەیەکی سیاسی و یاسایی جێگیر

ئاستەنگێکی دیکە، نەبوونی ژینگەیەکی سیاسی و یاسایی جێگیرە. عێراق بەگشتی و هەرێمی کوردستان بەتایبەتی، بەردەوام لەژێر کاریگەری ناجێگیری سیاسی هەڕەمیدان. هەندێک یاسای گرنگ هێشتا لە پەرلەمانی هەرێمدا پەسەند نەکراون یان جێبەجێ نەکراون، کە ئەمە ناڕوونی یاسایی دروست دەکات و کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر وەبەرهێنان و چالاکیی ئابووری.

دووەم: ئاستەنگە دەرەکییەکان - نەبوونی سەروەریی تەواو

فشار و دەستوەردانی بەغدا

گرنگترین ئاستەنگی بەردەم هەرێمی کوردستان، نەبوونی سەروەری تەواوە. هەرێم وەک بەشێک لە عێراقی فیدراڵ، بڕیارە ستراتیژییەکانی لە بوارەکانی بودجە، نەوت، دەرامەت و سیاسەتی دەرەوەدا بەندە بە هاوکاری یان ڕەزامەندی حکومەتی ناوەندییەوە. ئەمە ئاستەنگێکی گەورەیە لەبەردەم جێبەجێکردنی ستراتیژییەکانی حکومەتی هەرێم.

هەڕەشەی ئەمنی و کاریگەری ناوچەیی

هەرێم بەردەوام ڕووبەڕووی هەڕەشەی ئەمنی دەبێتەوە لەلایەن گرووپە چەکدارەکانەوە، کە سەرچاوەیەکی گەورە بەکاردێنێت بۆ بەرگری و ئاسایش لە جیاتی گەشەپێدان. هەروەها وڵاتانی دەراوسێی هەرێم، وەک تورکیا و ئێران، کاریگەرییان هەیە لەسەر سیاسەتە ناوخۆییەکانی هەرێم، بەتایبەت لە بوارەکانی ئاسایش و ئاو.