لە ساڵێکدا 300 ڕۆژ خۆڵبارین؛ بە بیابانبوون، نەخۆشی، زیانی گەورە و ئاوارەیی

ئاڤا نیوز

عێراق لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا ڕووبەڕووی زیادبوونێکی بەرچاوی دیاردەی گەردەلوولی خۆڵبارین بووەتەوە، کە لە دۆخێکی وەرزییەوە گۆڕاوە بۆ قەیرانێکی نیشتمانی خاوەن ڕەهەندە ژینگەیی، تەندروستی، ئابووری و ئەمنییەکان.

 

ئەوەی پێویستە بیزانیت: سەرەڕای ئەوەی دەستووری عێراق مافی هاووڵاتی لە ژینگەیەکی سەلامەتدا مسۆگەر دەکات، بەڵام دۆخی ئێستا پێچەوانەی ئەم بنەمایەیە. عێراق ئێستا یەکێکە لەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا کە زۆرترین مەترسی گەردەلوولی خۆڵبارینی لەسەرە، بەپێی پێشبینییەکان تا ناوەڕاستی ئەم سەدەیە دەگاتە ئاستێکی بێوێنە.

 

زیادبوونی ڕۆژانی خۆڵبارین و کاریگەرییەکانی

بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕوانگەی سەوزی عێراق، ژمارەی "ڕۆژانی خۆڵبارین" لە عێراق لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا لە نزیکەی 243 ڕۆژەوە بۆ 272 ڕۆژ لە ساڵێکدا بەرزبووەتەوە. هۆشدارییە فەرمییەکان باس لە ئەگەری گەیشتنی ئەم ژمارەیە بۆ نزیکەی 300 ڕۆژی خۆڵبارین دەکەن تا ساڵی 2050، ئەمەش وڵاتەکە دەخاتە سەر لێواری لەدەستدانی زۆربەی ڕۆژانی ساڵ بەهۆی خۆڵبارینەوە. ئەم دۆخە کاریگەری خراپی لەسەر مافی هاووڵاتییان لە تەندروستی، پەروەردە و کاردا دەبێت، چونکە ژیانی ئاسایی لە ژێر ئەم ئاستە بەرزەی پیسبوونە بەردەوامەدا ناتوانێت بەردەوام بێت.

 

زیانە ئابوورییە گەورەکان

ئەم گەردەلوولانە ساڵانە زیانێکی ئابووریی زۆر بە عێراق و ناوچەکە دەگەیەنن، بەگوێرەی ئەو ژمارانەی ڕوانگەی سەوزی عێراق خستیەڕوو زیانەکە بە زیاتر لە 150 ملیار دۆلار مەزەندە دەکرێت. ئەم زیانانە بەهۆی پەکخستنی سێکتەرەکانی گواستنەوە (ئاسمانی، دەریایی، وشکانی)، کەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر و تێکچوونی بەرهەمە کشتوکاڵییەکانەوە دروست دەبن. بەپێی لێکۆڵینەوەکان، عێراق ڕۆژانە نزیکەی یەک ملیۆن دۆلار بەهۆی پەکخستنی چالاکییە ئابوورییەکان و خزمەتگوزارییە گشتییەکان لە کاتی گەردەلوولەکاندا لەدەست دەدات. ئەم ژمارانە وا دەکەن کاریگەریی گەردەلوولە خۆڵبارینەکان هاوشێوەی تێچووی جەنگەکان بێت.

 

کاریگەرییە تەندروستی و ژینگەییەکان

هەر بەگوێرەی ڕوانگەی سەوزی عێراق شەپۆلەکانی خۆڵبارین لە ساڵانی 2022-2025دا بوونەتە هۆی داخستنی دووبارەی فڕۆکەخانەکان و تووشبوونی هەزاران هاووڵاتی بە حاڵەتی تەنگەنەفەسی، ئەمەش فشارێکی زۆری خستووەتە سەر دامەزراوە تەندروستییەکان. ڕێکخراوی تەندروستیی جیهانی پشتڕاستی دەکاتەوە گەردەلوولە خۆڵاوییەکان پەیوەندییان بە زیادبوونی سەردانیکردنی نەخۆشخانەکان و بەرزبوونەوەی ڕێژەی مردنەوە هەیە، بەتایبەتی لە ئەنجامی نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسە و دڵ.

 

هەروەها گەردەلوولە خۆڵاوییەکان کاریگەری نەرێنییان لەسەر ئاسایشی ئاو و خۆراک هەیە. پیسکردنی سەرچاوەکانی ئاو و زیادبوونی سوێری، لەگەڵ کەمبوونەوەی ئاوی شیرین، کێشەی ئاو دروست دەکات. هەروەها زیادبوونی بیابانبوون و تێکچوونی بەرهەمە کشتوکاڵییەکان دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی تێچووی خۆراک و زیادبوونی هاوردەکردن. پارێزگای زیقار لە باشووری عێراق زۆرترین ژمارەی دووبارەبوونەوەی گەردەلوولی خۆڵبارینی تێدا تۆمارکراوە، کە ئەمەش مەترسی بیابانبوونی تەواوەتی لەسەرە.

 

کەمی هەماهەنگی دامەزراوەیی و پێویستی بە چارەسەر

ئەم قەیرانە قووڵە لاوازی دامەزراوە عێراقییەکان لە مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوادا نیشان دەدات. وەزارەتەکانی ژینگە و سەرچاوە ئاوییەکان، لەگەڵ دەسەڵاتە خۆجێییەکان، هێشتا بەبێ چوارچێوەیەکی نیشتمانیی یەکگرتوو بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانی کەشوهەوادا کار دەکەن. نەبوونی یاسادانانی جێبەجێکار بۆ ماددەی (33)ی دەستوور وای کردووە مافی ژینگەیەکی سەلامەت تەنیا دەقێکی ناپابەندکەر بێت.

 

گەیشتنی عێراق بە نزیکەی 300 ڕۆژی خۆڵبارینی ساڵانە تا ساڵی 2050 تەنیا پێشبینییەک نییە، بەڵکو هۆشدارییەکە بۆ داڕمانێکی ژینگەیی گشتگیر کە هەڕەشە لە سەقامگیریی دەوڵەت دەکات. ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە پێویستی بە پلانێکی نیشتمانیی بەپەلە هەیە کە چاکسازی لە بەڕێوەبردنی ئاودا، بەرەنگاربوونەوەی بیابانبوون، وەبەرهێنان لە ڕووتاندنەوەی زەویدا و تێکەڵکردنی دۆسیەی ژینگە لە سیاسەتە ئابوورییەکاندا بگرێتەوە. ئەمە چیتر تەنیا کێشەیەکی ژینگەیی نییە، بەڵکو کێشەیەکی دەستووری و سیاسییە کە پەیوەندی بە مانەوەی کۆمەڵگا و دەوڵەتەوە هەیە.