کانگای ئاڵتوونی سوودان بووەتە خاڵی ناکۆکی زلهێزەکانی جیهان

ئاڤا نیوز

سوودان یەکێکە لە وڵاتە دەوڵەمەندەکانی ئەفریقا بە سەرچاوە سرووشتییەکان، بە تایبەت زێڕ ئەم سەرچاوانە بوونەتە هۆی سەرنجڕاکێشانی چەندین هێزی جیهانی، کە هەریەکەیان هەوڵ دەدات دەست بەسەر ئەم سامانەدا بگرن یان کاریگەرییان لەسەری هەبێت، ئێستا ململانێی ناوخۆیی لە سوودان، کە لە نێوان سوپای سوودان و هێزەکانی پشتیوانی خێرا دایە، ئەم گرژییانەی زیاتر کردووە.

چیرۆکی سەرەکی: لە 26ـی تشرینی یەکەمی 2025، هێزەکانی پشتیوانی خێرا دوای 18 مانگ لە گەمارۆ خستنە سەر شاری فاشەر، دواجار شارەکەیان گرت و بەپێی دامەزراوە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، کۆمەڵکوژییان لە دژی هاووڵاتیانی سڤیل ئەنجامدا، ئەمەش بووە هۆی ئاوارەبوونی هەزاران هاووڵاتی سڤیل بەرەو شارەکانی تەوێڵە و دەبە.

چی ڕوویدا: هەفتەی ڕابردوو، فەرماندەی هێزەکانی پشتیوانی خێرا، محەممەد حەمدان دەقڵۆ (حەمیدەتی) دانی نا بەوەی کە "پێشێلکاری" لەلایەن هێزەکانییەوە لە فاشەر کراوە و بانگەشەی پێکهێنانی لیژنەی لێکۆڵینەوەی کرد.

كاریگەریی و لێكەوتەكان: سوودان لە نیسانی 2023ـەوە شەڕێکی خوێناوی لە نێوان سوپای سوودان و هێزەکانی پشتیوانی خێرادا بەخۆیەوە بینیوە کە بووەتە هۆی کوژرانی دەیان هەزار کەس و ئاوارەبوونی نزیکەی 13 ملیۆن کەس.

ڕۆڵی زێڕ لە ململانێی ئێستادا

دارایی بۆ لایەنەکان: کانەکانی زێڕ سەرچاوەیەکی گرنگی دارایی بوون بۆ هەردوو لایەنی ململانێکە. ڕاپۆرتەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە هێزەکانی پشتیوانی خێرا کۆنترۆڵی ژمارەیەک لەو کانانەی کردووە، بەتایبەت لە ناوچەی دارفۆر و داهاتی زێڕ بۆ کڕینی چەک و پارەدارکردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی بەکاردەهێنێت.

هاتنی گرووپە بیانییەکان: بەهۆی ئەم دۆخە نائارامەوە، گرووپی جۆراوجۆر، لەوانە گرووپی "فاگنەر"ـی ڕووسی (پێشتر)، دەستیان لە کانزاکردنی زێڕ و گواستنەوەیدا وەرداوە. ئەم گرووپانە لە بەرامبەر دابینکردنی چەک و پشتیوانی سەربازیدا دەستیان بەسەر ئەم سەرچاوانەدا گرتووە.

جەبەل عامر کانگای زێڕ لە سوودان

جەبەل عامر ناوچەیەکە دەکەوێتە باکووری شاری فاشەر، پایتەختی هەرێمی دارفۆری باکوور لە ڕۆژئاوای سوودان، کە لە دوای دۆزینەوەی بڕێکی یەکجار زۆر لە زێڕ تێیدا لە ساڵی 2012، بووەتە شوێنێک بۆ گەڕان بەدوای دەوڵەمەندی خێرا.

هۆزەکانی بەنی حوسێن و ڕەزیقات لە ساڵانی 2013 و 2014 شەڕی سەختیان کرد بۆ فراوانکردنی دەسەڵات بەسەر کانەکانی زێڕ لە ناوچەکەدا، پێش ئەوەی بکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی میلیشیای جەنجاوید و پاشان هێزەکانی پشتیوانی خێرا لە سەرەتای ساڵی 2017ـەوە.

لە ڕێگەی کۆمپانیای ئەلجەنید کە خاوەندارێتی دەکات، بنەماڵەی ئال دەقڵۆ کانەکانی زێڕی جەبەل عامریان قۆرغ کرد، بۆیە بوو بە سەرچاوەیەکی باڵادەستی دارایی بۆ هێزەکانی پشتیوانی خێرا، کە ئەم سامانەیان بە شێوەیەکی ئابووری و سیاسی قۆستەوە، پێش ئەوەی لە ساڵی 2021دا دەستبەرداری ببن بۆ حکومەت لە ڕووداوێکدا کە مشتومڕێکی زۆری لێکەوتەوە.

بۆچی کانەکانی زێڕ بۆ هێزە جیهانییەکان گرنگن؟

1. بەرژەوەندی ئابووری: زێڕ کاڵایەکی جیهانییە و نرخەکەی بەردەوام بەرزە. وڵاتان دەیانەوێت دەستیان بەم سەرچاوەیە ڕابگات بۆ بەهێزکردنی ئابوورییەکانیان و یەدەگی زێڕیان.

2. کاریگەری سیاسی و جیۆپۆلیتیک: کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە سرووشتییەکان، بە تایبەت زێڕ، دەتوانێت ببێتە هۆکارێک بۆ بەدەستهێنانی کاریگەری سیاسی لە ناوچەکەدا. ئەو وڵاتانەی دەستیان بە زێڕی سوودان ڕادەگات، دەتوانن پەیوەندییەکانیان لەگەڵ لایەنە ناوخۆییەکان بەهێز بکەن و بەرژەوەندییەکانی خۆیان بپارێزن.

3. ڕێگەی بازرگانی: سوودان دەروازەیەکە بۆ ناوەڕاستی ئەفریقا و دەریای سوور. کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکانی وڵاتەکە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕێگا بازرگانییەکان و دابینکردنی کاڵاکان هەبێت.

4. کەمکردنەوەی کاریگەری ڕکابەرەکان: هێزە جیهانییەکان هەوڵ دەدەن کاریگەری ڕکابەرەکانیان لە ناوچەکەدا کەم بکەنەوە. کۆنترۆڵکردنی کانەکانی زێڕ دەتوانێت ببێتە کارتێکی گرنگ لەم یارییە جیۆپۆلیتیکییەدا.

نموونەی هێزە جیهانییەکان و بەرژەوەندییەکانیان

ڕووسیا؛ لە ماوەی ڕابردوودا، ڕووسیا (لەلایەن گرووپی فاگنەر) بە شێوەیەکی بەرچاو لە کانەکانی زێڕی سوودان چالاک بووە. مۆسکۆ هەوڵ دەدات کاریگەری خۆی لە ئەفریقا فراوان بکات و دابینکردنی زێڕ یەکێکە لە ڕێگاکانی.

چین؛ وەبەرهێنانێکی زۆری لە سوودان کردووە، بە تایبەت لە ژێرخان و کانزاکردندا. پەکین خوازیارە سەقامگیری لە وڵاتەکەدا هەبێت بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی.

وڵاتانی ڕۆژئاوا (ئەمریکا و ئەوروپا)؛ ئەم وڵاتانە نیگەرانن لە کاریگەری هێزەکانی وەک ڕووسیا و چین لە سوودان. ئەوان هەوڵ دەدەن پشتیوانی لە حکومەتێکی مەدەنی بکەن و چاودێری بازرگانی نایاسایی زێڕ بکەن.

وڵاتانی کەنداو؛ وڵاتانی وەک ئیمارات و سعوودیەش بەرژەوەندییان لە سووداندا هەیە، بە تایبەت لە ڕووی وەبەرهێنان و دابینکردنی خۆراکەوە.

ئەگەر ململانێکان بەردەوام بن، پێشبینی دەکرێت کانەکانی زێڕ ببنە خاڵێکی سەرەکی بۆ دەستێوەردانی دەرەکی و ململانێی هێزە جیهانییەکان. هەر لایەنێکی ناوخۆیی کە کۆنترۆڵی ئەم کانانە بکات، دەتوانێت پشتیوانی زیاتری نێودەوڵەتی بەدەست بهێنێت، کە ئەمەش ئاڵۆزییەکانی دۆخەکە زیاتر دەکات.

کانەکانی زێڕ لە سوودان تەنیا سەرچاوەیەکی ئابووری نین، بەڵکو بوونەتە خاڵێکی سەرەکی بۆ ململانێی جیۆپۆلیتیکی. کۆنترۆڵکردنی ئەم سەرچاوانە دەتوانێت دەسەڵات و کاریگەرییەکی زۆر بە لایەنە ناوخۆیی و دەرەکییەکان ببەخشێت. چارەسەرکردنی ململانێی سوودان پێویستی بە تێگەیشتنێکی ژیرانە هەیە لەم هاوکێشە ئاڵۆزە و ڕۆڵی زێڕ لەم یارییەدا.